عقیق: قبرستان مقدس بقیع که آرامگاه چهار امام معصوم شیعیان است، در چند سال از تاریخ هدف حمله وهابیان قرار گرفت. تخریب این مکان مقدس که در دو مرحله صورت پذیرفت، واکنش‌های گسترده‌ای را در میان علمای شیعه و سنی برانگیخت و به تعطیلی حوزه‌های علمیه نجف و قم انجامید.
قبور تخریب شده ائمه در بقیع در سال ۱۲۲۰ق، وهابیان پس از یک سال و نیم محاصره و در نتیجه شیوع قحطی در مدینه، شهر را به دست گرفتند.
* حمله اول و دوم وهابیون به مدینه و تخریب قبور ائمه بقیع
بنابر منابع موجود، سعود بن عبدالعزیز، پس از تسلیم شدن مدینه، همه اموال موجود در خزانه‌های حرم نبوی را توقیف کرد و همچنین دستور ویران کردن همه بناها و گنبدهای مدینه و از جمله قبرستان بقیع را صادر کرد.
بر همین اساس، بارگاه چهار امام شیعه و همچنین گنبد منسوب به حضرت فاطمه(س) که بیت الاحزان خوانده می‌شد، در حمله نخست وهابیان در سال ۱۲۲۰ق از میان رفت، و یا دچار خسارت جدی شد.
پس از این رخداد، دولت عثمانی، لشکری را برای تصرف مدینه و بازپس‌گیری آن از وهابیان فرستاد و در ذی‌الحجة ۱۲۲۷ق، حکومت بر مدینه را پس گرفت.
بر همین اساس، محمود دوم، سی‌امین سلطان عثمانی، در سال ۱۲۳۴ق دستور بازسازی بارگاه‌ها را صادر کرد.
وهابیان بار دیگر در صفر ۱۳۴۴ق به مدینه حمله کردند. در این حمله، خسارت‌هایی به حرم نبوی و اماکن مذهبی وارد شد.
هفت ماه بعد، در رمضان ۱۳۴۴ق، شیخ عبدالله بن بُلَیهد (۱۲۸۴-۱۳۵۹ق) که از سال ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۵ق، قاضی القضات مکه بود، وارد مدینه شد و با استفتائی از مفتیان مدینه، حکم تخریب قبور را دریافت کرد.
در هشتم شوال سال ۱۳۴۴ق، همه آثار تاریخی قبرستان بقیع، و از جمله بقعه‌های بقیع، به‌فتوای شیخ عبدالله بلیهد، قاضی‌القضاة سعودی، با اتکا به فتوای مفتیان مدینه ویران شد.
۱۵ تن از مُفتیان مدینه در فتوای مذکور، ساختن بنا بر قبور را اجماعاً ممنوع دانسته و به تخریب آن حکم دادند.
با این حال، بر خلاف باور وهابیان، بنای قبور به باور مشهور اهل‌سنت و شیعیان، با اعتقادات اسلامی تضادی ندارد و زیارت قبور بزرگان دین و مزار مؤمنان، مستحب دانسته می‌شود.
بر اساس اسناد موجود، پس از تخریب، ملک عبدالعزیز، پادشاه عربستان، در نامه‌ای به تاریخ ۱۲ شوال ۱۳۴۴ق خطاب به عبدالله بن بلیهد، اقدامات وی در این باره را تحسین کرد.
* واکنش علمای تشیع در خصوص تخریب بقیع
تخریب اماکن مسلمانان و به خصوص تخریب بقیع، واکنش سید ابوالحسن اصفهانی و عبدالکریم حائری یزدی، از بزرگان حوزه علمیه نجف و قم را برانگیخت و به تعطیلی دروس حوزه و بازار منتهی شد.
محمد خالصی‌زاده، و سید حسن مدرس نیز به تخریب بقیع واکنش نشان دادند و خواستار برخورد قاطع با عوامل تخریب قبور اماکن مقدس شدند.
سید حسین طباطبایی قمی، مشهور به آیت‌الله قمی نیز از جمله مراجع شیعه بود که تا سال‌ها پس از تخریب قبور بقیع، به دنبال بازسازی قبور ائمه در بقیع بود و وزارت خارجه ایران برای تأمین خواسته وی، به مذاکره با دولت عربستان سعودی پرداخت.
امام خمینی نیز نافهمی و کج‌روی را عامل تخریب قبور اولیا خدا در بقیع دانسته است.
محمدحسین کاشف‌الغطاء، در نامه‌ای خطاب به عبدالله بن بلیهد، قاضی‌القضات وهابیان، ضمن بیان مراتب باور شیعیان به توحید، او را به گفتگوی علمی فراخوانده و عدم پاسخگویی را به‌منزله ضعف استدلال دانسته است.
* تألیف کتاب کشف الارتیاب توسط سید محسن امین
سید محسن امین، در پی تخریب اماکن مقدس اسلامی به حجاز سفر کرد و به تألیف کتاب کشف الارتیاب پرداخت تا وهابیت، تاریخ آن و اقدامات آنان را شرح دهد.
کتاب مذکور همچنین شامل بیان اعتقادات وهابیان و مطالبی در رد عقاید آنان است و با عنوان تاریخچه نقد و بررسی وهابی‌ها، به فارسی ترجمه شده است.
محمدجواد بلاغی نجفی در رساله رد الفتوی بهدم قبور الائمة فی البقیع، به نقد مبانی اندیشه وهابیان درباره تخریب اماکن مقدس پرداخت و در کتاب دیگری با عنوان دعوة(دعوی ) الهدی الی الورع فی الأفعال و الفتوی، به فتوای تخریب بقعه‌های متبرکه واکنش نشان داد.
همچنین شاعران بسیاری، ناخرسندی خود را از تخریب قبور بقیع، در قالب شعر بیان کرده‌اند.
محمدجواد بلاغی نجفی در کتاب الردَ علی الوهابیة، با اتکا به احادیثی از پیامبر اسلام(ص)، امام علی(ع)، امام صادق(ع) و...، و نیز با اتکا به سنت متداول میان مسلمانان از صدر اسلام، به ردّ عقاید وهابیت در این باره پرداخته و احادیث مورد استناد آنان را غیرمرتبط با مقصود آنان دانسته است؛ چرا که به گفته بلاغی، در احادیث مورد استناد وهابیان،
ساختن بناهایی مانند دیوار، بر روی قبرها ممنوع شده، نه بناهایی که قبرها را دربرمی‌گیرند.
* فتوای فقهای معاصر شیعه درباره لزوم ساخت قبور بقیع
گفته شده که وهابیان نخستین گروهی بوده‌اند که با تکیه بر نظرات دینی، بارگاه‌های بزرگان مذهبی را ویران کرده‌اند.
با این حال، در مواردی کسانی جز وهابیان نیز با اتکا بر وجود کتاب‌هایی در نکوهش خلفا در خزانه حرم بقیع، در پی تخریب بقعه‌های این قبرستان برآمدند، اما موفق نشدند.
شماری از فقیهان شیعه، درباره لزوم ساختن مجدد بارگاه‌های بقیع، فتوا صادر کرده‌اند؛ از آن جمله، محمد فاضل لنکرانی، ناصر مکارم شیرازی، و لطف‌الله صافی گلپایگانی، تلاش برای بازسازی قبور ائمه در بقیع را واجب یا واجب کفایی دانسته و سید علی حسینی سیستانی، از مراجع تقلید شیعه آن را جایز خوانده است.
* واکنش ملت‌ها و دولت‌ها به تخریب بقیع
پس از وقوع تخریب بقیع، مسلمانان ساکن در نقاط مختلف اتحاد جماهیر شوروی سابق، و همچنین مسلمانانی از کشورهای ترکیه، افغانستان، چین و مغولستان، با ارسال پیام‌هایی خواستار حفظ و حراست از اماکن مقدس در مکه و مدینه شدند.
در سال ۱۳۰۴ش، دولت ایران با صدور بیانیه‌ای، شنبه ۱۶ صفر ۱۳۴۴ق (۱۴ شهریور ۱۳۰۴ش) را عزای عمومی اعلام کرد و بدین ترتیب، مردم در تهران به برگزاری مراسم سوگواری پرداختند. برخی منابع، از برگزاری اجتماعی چندین ده‌هزار نفره در اطراف دروازه دولت تهران خبر داده‌اند که در اعتراض به اهانت وهابیان به اماکن مقدس مدینه برپا شده بود.[۵۵]
دولت ایران در اقدامی دیگر، در ۱۱ اسفند ۱۳۰۴ش، با اتکا به نگرانی از امنیت حجاج، سفر به حجاز را ممنوع اعلام کرد.
در بیانیه رسمی دیگری که در اول تیر ۱۳۰۵ش از سوی دولت ایران صادر شد، جسارت به بقاع متبرکه بزرگان دین در بقیع، موجب تأثر و سوگواری مؤمنان دانسته شده و با یادآوری عدم پایبندی دولت عربستان به جلوگیری از بی‌احترامی به عقاید مسلمانان، دعوت ابن سعود را برای شرکت در مجمع عمومی حجاز، رد کرد و بدین‌صورت به رسمیت شناختن دولت عربستان سعودی را نپذیرفت.
با این حال، پس از آنکه دولت عربستان سعودی در سال ۱۳۰۷ش با ارسال نامه‌ای به کشورهای اسلامی و از جمله دولت ایران، مسئولیت تأمین امنیت حاجیان را به عهده گرفت، در خرداد ۱۳۰۸ش، مراودات میان دولت ایران و عربستان آغاز شد و در نتیجه ممنوعیت رسمی حج پس از ۴ سال برداشته شد.
پی نوشت:
۱. امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
۲. امینی، محمدامین، بقیع الغرقد، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
۳. ایازخان قشقایی، سفرنامۀ حاج ایازخان قشقایی به مکه، مدینه و عتبات عالیات در روزگار احمد شاه قاجار، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
۴. «بررسی تاریخی روابط ایران و عربستان در موضوع حج»، در مجله میقات حج، ش۹۲، تابستان ۱۳۹۴ش.
۵. بلاغی، محمدجواد، الردّ علی الوهابیة، تحقیق سید محمد علی الحکیم، بیروت، مؤسسة اهل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
۶. جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، بیروت، دار الجیل.
۷. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، مشعر، ۱۳۸۲ش.
۸. جعفریان، رسول، با کاروان صفا، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
۹. جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
۱۰ جعفریان، رسول، «چه شد که پس از تسلط وهابیان، صورت قبور ائمه بقیع سالم ماند؟»
۱۱. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج۲، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش
۱۲. حسام السلطنه، دلیل الانام: فی سبیل زیارة بیت الله الحرام، تصحیح رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
۱۳. الرفاعی، عبدالجبار، معجم ما کتب فی الحج، تهران، مشعر، ۱۴۲۷ق.
۱۴. زرکلی، خیرالدین، الأعلام، بیروت، دار العلم للملایین، ۲۰۰۲م.
۱۵. العساف، منصور، «عبدالله بن سلیمان البلیهد.. القاضی والمستشار فی زمن التأسیس»، در سایت الریاض، تاریخ درج مطلب: ۳ ذی القعده ۱۴۳۵ق، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۳۹۷ش.
۱۶. قاضی عسکر، علی، تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
۱۷. مختاری، رضا، «سه سند از علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء»، در مجله کتاب شیعه، ش۳، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
۱۸. محقق، علی، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۷۹ش.
۱۹. محمد علی، عبدالله، معجم مؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، بی‌جا، [مرکز الزهراء الإسلامی]، ۱۴۳۰ق/۲۰۰۹م.
۲۰. مدنی، عبدالعزیز، التاریخ الامین لمدینة سید المرسلین، قم، مطبعة الأمین، ۱۴۱۸ق.
۲۱. نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، نشر مشعر، تهران، ۱۳۸۶ش.
منبع:حوزه
