هارون الرشید با درخت سدر مزارالحسین(ع) چه کرد؟

عقیق: بارگاه مطهر امام حسین(ع) که به دست مختار بن ابوعبید ثقفی بنا نهاده شد، بارها و در سال‌های متمادی با حملات تخریبی دشمنان اهل بیت(ع) مواجه شده است. 

خلفای عباسی از جمله منصور، هارون و متوکل هر یک در دوره‌های مختلف به تخریب بارگاه اقدام کرده‌اند. مهم‌ترین و معروف‌ترین تخریب به‌ دستور متوکل صورت گرفت. وهابیان در سال ۱۲۱۶ هجری قمری نیز به بارگاه حمله کرده و به آن آسیب جدی وارد ساختند و آخرین تخریب، با حمله بعثی‌‎ها در زمان صدام و در جریان انتفاضه شعبانیه مردم عراق روی داد. 

آرشیو موجود در تارنمای آستان حسینی طی سلسله مقالاتی به تاریخچه حرم مطهر امام حسین(ع) و رخدادهایی که پس از شهادت آن امام همام تا دوران عباسی برای آن روی داده، پرداخته است.

روایات متعدد حاکی از این است که اولین کسانی که مرقد امام حسین(ع) را بنا نهادند، قبیله بنی‌اسد بودند که پس از دفن آن حضرت و اصحابشان در سال ۶۱ هجری قمری برای ایشان بارگاهی بنا کردند. (نزهة اهل الحرمین، ص ۱۴)
شاهد بر این روایات آن است که توابین زمانی که به زیارت مزار امام حسین(ع) آمدند، آنجا قبری که دارای بارگاه مشخصی بود وجود داشت. ابن طاووس در کتاب خود (الاقبال) می‌نویسد: «آنها ـ یعنی توابین ـ به‌طور رسمی قبر امام حسین(ع) را در سرزمین بطحاء بنا کردند که نشانه اهل حق باشد. در روایات آمده است که رسیدن توابین به قبر شریف امام حسین(ع) در سال هلاکت یزید یعنی سال ۶۳ یا ۶۴ هجری قمری اتفاق افتاده که ظاهر آن مشخص بوده و فقط باید بارگاهی بر روی آن ساخته می‌شد.»

بنای ساخته شده بر روی قبر امام حسین(ع) تا سال ۶۶ هجری قمری (۶۸۰ میلادی) باقی ماند تا اینکه مختار بن ابی عبیده ثقفی در آن سال دستور داد که بنای بزرگتر و وسیع‌تری را بر روی قبر شریف آن حضرت برپا کنند. همچنین یک روستای کوچک در اطراف قبر شریف امام حسین(ع) از گِل و شاخه‌های درخت خرما ساخته شد.
منابع روایی این بارگاه را اینگونه توصیف کرده‌اند که تشکیل شده از یک قبه ساخته شده از آجر بود که بر روی قبر حضرت قرار داشت و در کنار آن مسجدی با دو در ساخته شده بود. (تاریخ کربلای معلی، ص ۱۰)

بارگاه دوم تا پایان حکومت امویان و برپایی حکومت بنی عباس برقرار بود اما در دوران عباسیان، مرقد مطهر امام حسین(ع) دچار تحولات بسیاری شد و برخی حاکمان عباسی سعی کردند آثار قبر ایشان را محو کرده و نشانه‌های آن را از بین ببرند. اما خداوند متعال اراده کرد که با وجود همه این تلاش‌ها بر عظمت و شوکت این قبر شریف افزوده شود. چنانکه حضرت زینب(س) می‌فرمایند: «و بر اين سرزمين نشانه‌ای برای قبر سيدالشهداء(ع) نصب می‌كنند كه اثر آن محو نخواهد شد و گذشت زمان آن را كهنه نخواهد ساخت. هر قدر جباران و پيروان ضلالت برای نابودی آن كوشش كنند بر عظمت و شوكت آن افزوده خواهد شد و خداوند تبارك و تعالی بر مقام آن بيفزايد.» (بحار الانوار، ج ۲۸، ص ۵۷)

عبدالجواد الکلیدار، مورخ معاصر عراقی در کتاب خود به دوران آرامش نسبی قبر شریف امام حسین(ع) در عهد اموی اشاره می‌کند و می‌گوید: «شاید دورانی که پس از واقعه کربلا تا اواخر حکومت اموی بر قبر حضرت گذشته است، آرام‌ترین دوران باشد زیرا آنها ظاهراً به جرم و جنایات و گناهان شنیعی که نسبت به صاحب این قبر، یعنی امام حسین(ع) مرتکب شده بودند، اکتفا کردند. (تاریخ کربلای معلی، ص ۱۷۳)

شاید نظر دکتر الکلیدار تا حدودی منطقی به نظر برسد، زیرا امویان نه به خاطر ترس از خدا بلکه از ترس قیام افکار عمومی علیه آنان، از قبر امام(ع) دست کشیدند، به‌ویژه که آنها مشغول خاموش کردن قیام‌ علویان و دیگر قیام‌ها بودند که علیه آنان برپا شده بود مانند قیام زید بن علی و فرزندش یحیی که پیش از اعلام قیام خود به زیارت قبر امام حسین(ع) آمده بود.

تخریب بارگاه امام حسین(ع) به دست منصور عباسی

بارگاه امام حسین(ع) تا برپایی حکومت عباسی باقی ماند و منابع روایی اشاره می‌کنند که منصور عباسی اولین کسی بود که قبر امام حسین(ع) را تخریب کرد. عبدالجواد الکلیدار، شیخ محمد السماوی و سید صالح شهرستانی به این واقعه اشاره می‌کنند. اما آنها سالی را که این تخریب در آن اتفاق افتاده است مشخص نکرده‌اند. ولی یعقوب نعوم سرکیس، پژوهشگر این حوزه می‌گوید: «منصور قبر امام حسین(ع) را در سال ۱۴۶ هجری قمری تخریب کرد.»

اما قبر شریف آن حضرت به سرعت بار دیگر در زمان حکومت مهدی عباسی ساخته شد و او به شیعیان اجازه داد که آن بارگاه را بنا کنند و به زیارت آن حضرت مشرف شوند. این واقعه در سال ۱۵۸ هجری قمری رخ داد. بارگاه مذکور تا عهد هارون الرشید باقی بود.

تخریب بارگاه مطهر امام حسین(ع) در دوران هارون الرشید

دوران حکومت هارون الرشید به شدت بر شیعیان سخت گذشت. در این دوران انواع شکنجه‌ها، آزارها و آوارگی‌ها علیه شیعیان اتفاق افتاد و دست ناپاک هارونیان به مقدسات شیعیان یازیده شد تا اینکه بارگاه امام حسین(ع) و خانه‌های مجاور تخریب شد. همین امر موجب خشم شدید شیعیان شد. نقل شده است که به ‌دستور هارون الرشید، درخت سدری که بر مرقد سایه افکنده بود، از ریشه کنده شد و بنای قبر تخریب و زمین آن شخم زده شد. (تاریخ کربلا، ص ۱۴۳)

این واقعه تخریب در منابع روایی با عنوان داستان درخت سدر نقل شده است. شیخ طوسی از یحیی بن مغیره رازی روایت می‌کند که گفت: «نزد جریر بن عبدالحمید بودم که مردی از اهل عراق به نزد او آمد؛ جریر درباره خبرهایی که بین مردم است از او سؤال کرد. وی گفت:‌ وقتی از نزد هارون الرشید خارج شدم او در مورد قبر امام حسین(ع)‌ بسیار مضطرب بود و دستور داد آن درخت را قطع کنند. لذا آن درخت قطع شد. جریر دست خود را بلند کرد و گفت: الله اکبر، حدیثی از رسول خدا(ص) به ما رسیده است که سه بار فرمود: خداوند قطع کننده درخت سدر را لعنت کند. ما تا الان به معنای این حدیث واقف نبودیم، اکنون متوجه می‌شویم که هدف هارون از قطع درخت سدر تغییر محل شهادت امام حسین(ع) است تا مردم نتوانند به زیارت قبر آن حضرت بیایند. (امالی، ص ۲۰۶)

این درخت سدر از زمان حکومت امویان در کنار مرقد مطهر امام حسین(ع) وجود داشت و راهنمایی برای زائران به شمار می‌رفت. این اسم ـ یعنی سدره ـ همچنان همراه مرقد شریف آن حضرت است به طوری که درب شمال غربی حرم مطهر و خیابان مقابل آن به این اسم نامگذاری شده است.

دکتر جان هولیستر،‌ شرق‌شناس مشهور، در کتاب خود «شیعیان هند» بر وجود این درخت تأکید کرده اما آن را به نام درخت «عنجاص» یا اجاص به معنای گلابی نام برده است. او می‌گوید:‌ «یکی از روایات شیعی تصریح دارد که برخی مؤمنین و محبین اهل بیت(ع) به وجود درخت «عنجاص» در نزدیکی حرم مطهر اشاره کرده‌اند، اما این درخت کمی بعد به دستور خلیفه هارون الرشید ریشه‌کن شد و زمین اطراف آن شخم زده شد. پس از آن برخی زائران در نزدیکی محل آن درخت نشانه‌ای مخفی قرار دادند.» (Hollister, gohn Norman- the Shi A of India، ص۶۴)

شاید هولیستر درخت سدر را نمی‌شناخته است یا شاید در زبان او دو کلمه سدر و گلابی به هم نزدیک بوده است، اما مهم این است که این درخت در نزدیکی مرقد مطهر امام حسین(ع) قرار داشت و هارون الرشید دستور ریشه‌کن کردن آن را داد و قبر شریف حضرت و اطراف آن تخریب شد.

دوران حکومت هارون الرشید پس از تخریب بارگاه مطهر امام حسین(ع) چندان طولانی نشد و در همان سال یعنی سال ۱۹۳ هجری قمری مرگ او فرا رسید. پس از مرگ هارون بارگاه مطهر امام حسین(ع) به سرعت بار دیگر برپا شد و بارگاه جدید ۴۰ سال پابرجا بود تا اینکه متوکل عباسی در زمان خلافت خود که یکی از دشوارترین دوران‌ها برای شیعیان بود، بار دیگر این بارگاه را تخریب کرد.

ترجمه گزارش از فرشته صدیقی

منبع:ایکنا