محل دفن امام علی(ع) چگونه آشکار شد؟

عقیق: نجمه صالحی در گفت‌وگویی عنوان کرد: امیرالمومنین علیه‌السلام پس از ضربت شمشیر زهرآلود ابن ملجم مرادی در شب نوزدهم ماه رمضان سال ۴۰ هجری قمری هنگام اقامه نماز صبح، در بیست و یک ماه رمضان به شهادت رسیدند. امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) بدن پدر را بعد از غسل، کفن و خواندن نماز میت، شبانه و به طور مخفیانه و غریبانه به همراه عبدالله بن جعفر و محمد حنفیه دفن کردند.

وی ادامه داد: آرامگاه امیرالمومنین علیه‌السلام تا زمان هارون الرشید بر عموم مردم مخفی بود. اخباری که از اهل بیت علیهم‌السلام درباره محل دفن حضرت در مکان فعلی یعنی نجف اشرف رسیده به حد تواتر است و به این جهت مورد اجماع علمای شیعه و بسیاری از عامه قرار گرفته است که آرامگاه شریف در نجف است لذا انتساب مزار شریف به امیرالمومنین علیه السلام مورد قبول نیست.

دبیر انجمن تاریخ معاونت پژوهش جامعه الزهرا سلام‌الله‌علیها گفت: به اذعان اغلب منابع و تاکید برخی از علما نظیر شیخ مفید(ره) مهمترین دلیل پنهان ماندن قبر امام علی علیه السلام وصیت خود حضرت است. شیخ مفید در کتاب «الارشاد» می گوید: قبر آن حضرت بنا به وصیتی که نموده بود، مخفی ماند تا سقوط دولت بنی امیه که دشمنی و کینه‌ ورزی شدیدی نسبت به آن حضرت داشتند و چون قدرت به دست بنی‌ عباس افتاد، در زمان امامت امام صادق علیه السلام توسط آن حضرت قبر مطهر جد بزرگوارش آشکار شد.

وی اضافه کرد: شاید بتوان گفت مهمترین علت دفن شبانه امام علی علیه السلام و پنهان نگه داشتن قبر ایشان توسط فرزندان‌شان، نگرانی از احتمال جسارت وحشیانه و هتاکانه بنی امیه و چه بسا خوارج به مضجع مطهر بوده است. معاویه علنا به امام علیه‌السلام توهین می‌کرد و علیه حضرت تبلیغات منفی داشت. البته ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آورده است که بنابر تشخیص و تصمیم فرزندان امیرالمومنین علیه‌السلام، قبر ایشان مخفی بود. قداست منحصر به فرد مرقد مطهر امام علی(علیه السلام) نیز ایجاب می‌نمود تا با جدیت حرمت مزارش حفظ شود.

مدرس حوزه و دانشگاه افزود: از حکمت های دیگر وصیت امام علی(علیه السلام) در پنهان نگاه داشتن مرقد مطهرشان می‌توان به حفظ جان شیعیان شان اشاره نمود، زیرا به دلیل ارادت شدید دوستان و شیعیان حضرت، در صورت آشکار بودن مرقد مطهر حضرت، آنان برای زیارت به بارگاه ملکوتی آن امام مشرّف شده، مورد شناسایی دشمنان قرار می گرفتند و جان شان به خطر می‌افتاد. براین اساس مخفی بودن مرقد مبارک در دوران بنی امیه و اوایل دوران بنی عباس می تواند عامل حفظ جان بسیاری از شیعیان بوده باشد.

سردبیر نشریه تاریخ نامه جامعه الزهرا (س) ادامه داد: با توجه به اینکه شهادت امیرالمومنین علیه‌السلام در کوفه بود، ممکن است این سوال مطرح شود که چرا مردم کوفه پس از شهادت امیرالمومنین علیه السلام اقدام به یافتن قبر مطهر ایشان نکردند؟

چند نکته تاریخی

وی اظهار کرد: کوفه از ابتدای تشکیل آن در سال ۱۶ه.ق از قبائل مختلف تشکیل شد. بر خلاف تصور برخی افراد در دوران کنونی بخش قابل توجهی از مردم کوفه ارادتی عجیب به امیرالمومنین علی علیه السلام داشته‌اند. به ویژه قبایل یمنی (مانند هَمْدان، نَخَع، مِذحَج، بنی شاکر، بَجیله، صائدیان و ...) که در کوفه سکونت داشتند. اسلام آوردن این قبایل به دعوت مولا علی علیه السلام بود همچنین اغلب افراد حاضر در لشکر حضرت را تشکیل می‌دادند.

پژوهشگر تاریخ اضافه کرد: در قرون بعدی نیز کوفه اصلی‌ترین مرکز تشیع در جامعه اسلامی به شمار می‌رفت لذا تصویری که امروزه در ذهن عموم مردم از چهره کوفیان وجود دارد چندان صحیح نیست. دفن مخفی پیکر مطهر حضرت امیر المؤمنین علیه‌السلام هم به وصیت خود ایشان بود. اتفاقا مردم کوفه هم خیلی اعتراض کردند اما امام حسن مجتبی علیه السلام در خطبه‌ای که بعد از دفن حضرت خواندند، به اعتراض مردم پاسخ دادند. (ر.ک کتاب مُروج الذهب،ج۱.)

وی گفت: ‌دفن مخفیانه امام علی علیه‌السلام، دلایل و عوامل فراوانی داشت که مهمترین علت ترس از خوارج یا بنی امیه بود. به عنوان مثال در تاریخ داریم که بنی‌امیه بعد از به قدرت رسیدن، به بدن مطهر حضرت حمزه سلام الله علیه اهانت کردند. شاید مخفی ماندن قبر ایشان هم به همین دلیل بوده است.

صالحی عنوان کرد: معاویه دستور لعن بر امیرالمومنین علیه السلام را داده بود و هر پسری که متولد می‌شد و نامش علی بود دستور قتلش صادر می‌شد لذا اگر قبر آشکار می‌شد جسارت از جانب معاویه بعید نبود.(کانت بنو امیه إذا سمعوا بمولود اسمه علی قتلوه.تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، السیوطی،ص۹۵۶.)‌ البته این ترس در زمان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام تقریبا از بین رفت و ایشان مکان قبر مطهر حضرت را به شیعیان نشان دادند. بعدها در زمان هارون الرشید در یک واقعه معجزه آسا قبر حضرت آشکار شد و "همه مردم" قبر را رویت کردند.

دبیر انجمن تاریخ معاونت پژوهش جامعه الزهرا سلام‌الله‌علیها ادامه داد: با این وجود تا نیمه‌های قرن چهارم، با وجود آنکه حرم حضرت کاملا شناخته شده بود و مردم به زیارت ایشان می رفتند، اما نجف هنوز شهر نشده بود. در قرن چهارم دو حرم، یکی در حدود سال ۳۱۰ توسط ابوالهیجاء هَمْدانی و دیگری در سال ۳۶۹ توسط عضد الدوله دیلمی ساخته شد. با اقدامات عمرانی عضد الدوله علاوه بر ساخت حرم، مانند حفر قنات، ساخت بازار و ... به تدریج نجف تبدیل به شهر شد. در گزارش‌های تاریخی تقریبا از آغازین سال‌های قرن پنجم شواهد شهر بودن نجف کاملا مشخص است.

وی بیان کرد: در مورد نحوه آشکار و علنی شدن مزار امیرالمومنین علیه‌السلام در گزارش‌های تاریخی نقل شده است که روزی هارون الرشید به شکار رفته بود، آهوانی دید و دستور داد بازهای شکاری و سگ‌ها برای شکار آهوان حمله کنند. آهوها به یک بلندی رفته و خود را بر آن انداختند. بازها خود را بر زمین انداختند و سگ‌ها بازگشتند. هارون از این وضعیت تعجب کرد. آهوان از آن بلندی بازگشتند و سگ‌ها و بازها به دنبال آن‌ها رفتند. آهوها دوباره به آن بلندی پناه بردند و داستان تکرار شد. این کار سه بار انجام شد. هارون به اطرافیانش گفت: بروید و هرکسی را که در این اطراف دیدید برای من بیاورید.‌ پیرمردی از قبیله بنی اسد را به نزد او آوردند. هارون گفت: (داستان)این بلندی چیست؟! پیرمرد گفت: اگر به من امان می‌دهی سخن بگویم؟! هارون گفت: با خدا عهد می‌بندم که تو را آزار ندهم. پیرمرد گفت: از پدرانم شنیده‌ام که این بلندی قبر امیرالمؤمنین علی علیه السلام است که خدا آن را حرم امن قرار داده و هر کس به نزد آن پناه بیاورد، ایمن خواهد بود. هارون آب خواست و وضو گرفت و به زیارت قبر رفت. (شیخ مفید، الارشاد،ج۱،ص۲۵_۲۷)

صالحی اظهار کرد: پس از آن اتفاق هارون دستور داد بنایی کوچک بر قبر امیرالمؤمنین علی علیه السلام ساخته شود و مردم به زیارت قبر ایشان مشرف شدند. حمدالله مستوفی مورخ قرن هشتم هجری سال ساخت این حرم را در سال ۱۷۵ ه.ق نوشته است.(مستوفی، نزهه القلوب،ص۳۱و ۳۲)

منبع:حوزه