واقعیت‌هایی درباره عالم قبر

عقیق: کتاب «پرسمان معاد» از سوی مرکز ملّی پاسخگویی به سؤالات دینی، نمایندگی اصفهان به چاپ رسیده که در شماره های گوناگون، به انتشار مطالب این کتاب ارزشمند خواهیم پرداخت.

- دربارۀ عالم قبر و قرارگرفتن در قبر بگویید.

در واقع، قبر همان برزخ است و برزخ عالم میان دنیا و آخرت است که انسان از هنگام مرگ تا نفخ صور در آن به‌سر می‌برد.

منظور از قبر، قبر ظاهری نیست؛ زیرا این قبر که جسم ما را در خود جای می دهد، پس از چندی می پوسد.

مراد از قبر، جنبۀ باطنی آن است که تا قیامت پابرجاست و در روایات، از آن به باغی از باغ های بهشت یا چاهی از چاه‌های جهنم یاد کرده‌اند.

به گفتۀ خداوند، تمنای بدکارانی که از دنیا رفته اند و درخواست بازگشت به دنیا را دارند تا شاید رفتاری شایسته پیشه کنند، برآورده نمی شود، بلکه «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یوْمِ یبْعَثُونَ؛ و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند» . همچنین، خداوند در وصف برزخ و برزخیان چنین می فرماید:

«وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلاَّ لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ یوْمَ یأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِی وَ سَعِیدٌ فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یرِیدُ وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیرَ مَجْذُوذٍ؛ و ما [مجازات] را جز تا زمان محدودی به تأخیر نمی اندازیم. آن روز که فرارسد، هیچ‌کس جز به اجازۀ او سخن نمی گوید. گروهی بدبختند و گروهی خوشبخت؛ اما آن‌ها که بدبخت شدند، در آتشند و برای آنان در آنجا زفیر و شهیق [ناله های طولانی دم و بازدم] است. جاودانه در آن خواهند ماند تا آسمان ها و زمین برپاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد. پروردگارت هرچه را بخواهد انجام می دهد. اما آن‌ها که سعادتمند شدند، جاودانه در بهشت خواهند ماند تا آسمان ها و زمین برپاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد. بخششی است قطع‌نشدنی».

عبارت «ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ» معلوم می‌کند که منظور از «جنت و جهنم»، بهشت و دوزخ پیش از قیامت است؛ زیرا هرگاه قیامت برپا شود، بساط زمین و آسمان نیز برچیده می شود. به‌همین‌دلیل، امام علی (ع)‌ در جواب کسی که ثواب و عقاب برزخی پیش از قیامت را انکار می کرد، به این آیات استناد کرد: «اما رد بر کسی که ثواب و عقاب در دنیا پیش از برپایی قیامت را انکار می کند، سخن خداوند متعال است...».

آن گاه آیات بالا را قرائت کرد و فرمود: «منظور از "إِلاَّ ما شاءَ رَبُّکَ" آسمان ها و زمین پیش از برپایی قیامت است؛ زیرا با قیامت، آسمان ها و زمین تبدیل می شوند».

این آیه نیز همانند آیۀ بالاست: «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یوْمِ یُبْعَثُونَ» و برزخ امری است میان دو امر (دنیا و آخرت)؛یعنی ثواب و عقاب میان دنیا و آخرت است. با تأمل در آیۀ «النَّارُ یعْرَضُونَ عَلَیها غُدُوًّا وَ عَشِیا وَ یوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ؛ آتش است که هر صبح و شام بر آن، [خاندان فرعون] عرضه می شوند» ، درمی‌یابیم که قیامت، دنیای جاودانگی است و صبح و شب در آن راه ندارد.

همچنین، خداوند متعال دربارۀ بهشتیان می فرماید: «وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیاً؛ و هر صبح و شام روزی آنان در بهشت مقرر است» . صبح و شب در بهشت پیش از قیامت واقع می شود. خداوند متعال دربارۀ این گروه می فرماید: «لا یرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً؛ نه آفتاب را در آنجا می بینند و نه سرما را» . این آیه همانند آن سخن خداوند است که دربارۀ شهیدان فرمود: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ؛ و مپندار کسانی که در راه خدا کشته شده اند، مردگانند، بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند» .

امام سجاد (ع) در تفسیر این آیه فرمود: «هو القبر و إن لهم فیه مَعِیشَةً ضَنْکاً و الله إن القبر لروضة من ریاض الجنة أو حفرة من حفر النار؛ منظور از برزخ همان قبر است و برای مردگان در آن زندگی سختی است و به خدا قسم، قبر یا باغی از باغ های بهشت است یا چاهی از چاه‌های آتش» .

امام صادق (ع) نیز چنین تفسیری از برزخ دارند: «البرزخ القبر و هو الثواب و العقاب بین الدنیا و الآخرة؛ برزخ، قبر است؛ همان عقاب و ثواب بین دنیا و آخرت».

مرحوم مجلسی اضافه می کند: «و الدلیل علی ذلک أیضا قول العالم‌ والله ما یخاف علیکم إلا البرزخ؛ دلیل آن، سخن عالم (امام موسی کاظم(ع)‌) است که فرمودند: به خدا قسم من بر شما تنها از برزخ می ترسم».

وحشت قبر هنگام ورود بدان، شب اول قبر و فشار آن و سؤال منکر و نکیر از عقبه های خطرناک قبر است که کسی را از آن‌ها گریزی نیست، مگر اینکه ایمان و عمل صالح را پیش از خود فرستاده باشد.

روایت شده است: قبری را می کندند، پیامبر اکرم(ص) با شتاب به‌سوی آن رفتند و به شدت گریستند ـ به اندازه‌ای که خاک از اشک ایشان تر شد ـ و به یاران خود فرمودند: «إِخْوَانِی لِمِثْلِ هَذَا فَأَعِدُّوا؛ برادران من، برای همانند آن مهیا شوید» .

در روایات، بسیار توصیه شده است که میت را با سرعت درون قبر نگذارید و قبل از دفن، مدتی او را در کنار قبرش نگاه دارید، هنگام دفن بر او تلقین بخوانید و در شب دفن او نماز شب اول قبر بخوانید تا از وحشت و اضطراب او و فشار قبرش کاسته شود. حقیقت فشار قبر برای ما روشن نیست؛ اجمالاً می توان گفت: انسانی که از دنیا رفته است، به دلیل انس به دنیا و ناآشنایی به عالم برزخ و نظام جدید، تحت‌فشار قرار می گیرد.

سؤال منکر و نکیر، پرسش از حقیقت و باطن اعتقادات و اعمال ماست. امام صادق (ع)‌ فرمودند: «یجِی ءُ الْمَلَکَانِ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ إِلَی الْمَیتِ حِینَ یدْفَنُ أَصْوَاتُهُمَا کَالرَّعْدِ الْقَاصِفِ وَ أَبْصَارُهُمَا کَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ یخُطَّانِ الْأَرْضَ بِأَنْیابِهِمَا وَ یطَئَانِ فِی شُعُورِهِمَا. فَیسْأَلَانِ الْمَیتَ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ قَالَ فَإِذَا کَانَ مُؤْمِناً قَالَ اللَّهُ رَبِّی وَ دِینِی الْإِسْلَامُ فَیقُولَانِ لَهُ مَا تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی خَرَجَ بَینَ ظَهْرَانَیکُمْ فَیقُولُ أَ عَنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ ص تَسْأَلَانِی فَیقُولَانِ لَهُ تَشْهَدُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ فَیقُولُ أَشْهَدُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ فَیقُولَانِ لَهُ نَمْ نَوْمَةً لَا حُلُمَ فِیهَا وَ یفْسَحُ لَهُ فِی قَبْرِهِ تِسْعَةَ أَذْرُعٍ وَ یفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یرَی مَقْعَدَهُ فِیهَا وَ إِذَا کَانَ الرَّجُلُ کَافِراً دَخَلَا عَلَیهِ وَ أُقِیمَ الشَّیطَانُ بَینَ یدَیهِ عَینَاهُ مِنْ نُحَاسٍ فَیقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَا تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی قَدْ خَرَجَ مِنْ بَینَ ظَهْرَانَیکُمْ فَیقُولُ لَا أَدْرِی فَیخَلِّیانِ بَینَهُ وَ بَینَ الشَّیطَانِ فَیسَلِّطُ عَلَیهِ فِی قَبْرِهِ تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ تِنِّیناً لَو ْ أَنَّ تِنِّیناً وَاحِداً مِنْهَا نَفَخَ فِی الْأَرْضِ مَا أَنْبَتَتْ شَجَراً أَبَداً وَ یفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَی النَّارِ وَ یرَی مَقْعَدَهُ فِیهَا؛ دو فرشتۀ منکر و نکیر نزد میت ـ هنگامی‌که دفن می شود ـ می آیند؛ درحالی‌که صدای آن‌ها همانند رعد بلندآهنگ و چشمانشان همانند برق سهمناک و خیره کننده است. در این حال، زمین را با دندان های خود زیر و رو می کنند و موهای خود را می کشند. بعد از میت می پرسند: پروردگار تو کیست؟ دین تو چیست؟ اگر او مؤمن باشد، می گوید: الله پرودگار من است و اسلام دین من. آنان به او می گویند: دربارۀ مردی که برای پشتیبانی شما بیرون آمده چه می گویی؟ می گوید: آیا از محمد(ص) پیامبر خدا می پرسید؟ می گویند: شهادت بده که او پیامبر خداست. او می گوید: شهادت می دهم که او پیامبر خدا است. [بدین ترتیب او از آزمون سربلند بیرون می‌آید و آن گاه ] به او می گویند: بخواب؛ خوابی که در آن رؤیایی نیست. قبرش را به اندازۀ نه ذراع توسعه می دهند و برای او دری به‌سوی بهشت باز می کنند و او جایگاهش را می بیند.

اما اگر او کافر باشد، بر او وارد می شوند، درحالی‌که شیطان چونان دودی در کنار دیدگان او نشسته است. از او می پرسند: پرودگار تو کیست و دین تو چیست؟ دربارۀ آنکه برای پشتیبانی شما بیرون آمده چه می گویی؟ می گوید: نمی دانم. [در این هنگام ] بین او و شیطان را خالی می کنند و بر او در قبر نود و نه مار بزرگ را مسلط می سازند که اگر یکی از این مارها در زمین نفس بکشد، هرگز درختی نخواهد رویید. و دیدگان او را به‌سوی آتش می گشایند و او جایگاه خود را در آن می بیند».

برزخ باطن جهان ماده است و ما از ادراک آن عاجزیم. آنچه ما می بینیم قبری است درون زمین، اما حقیقت آن برای ما روشن نیست.

این قبر یا باغی از باغ های بهشت است (برای کسانی که در دنیا بهشتی زندگی کردند) یا چاهی از چاه های آتش (برای کسانی که زندگانی جهنمی داشته اند). بهشت و دوزخ برزخی که غیر از بهشت و دوزخ قیامت است، برای ما مکشوف نیست و پس از مرگ عیان می شود.

- اعمال انسان، بعد از مرگ چگونه است؟

از همان لحظه‌ای که انسان قبض روح می‌شود، عالم برزخ آغاز می‌گردد؛ ازاین‌رو، رسول خدا فرمودند: «به‌راستی که قبر (عالم برزخ) آغاز سرای آخرت است. پس، اگر انسان از آن نجات یابد، منازل بعدی بر او آسان می‌گردد و اگر از عذاب برزخ نجات نیابد، آنچه بعد از برزخ است، کمتر از عذاب برزخ نیست».

طبق این حدیث و احادیث دیگر، پاداش و کیفر در عالم برزخ مطابق با اعمال انسان است.

امام صادق (ع)‌ فرمود: «ارواح مؤمنان در برزخ در حجره‌های بهشتی‌اند، از طعامش می‌خورند و از شرابش می‌آشامند و می‌گویند: پروردگارا، قیامت را برای ما پیش آور و به آنچه وعده داده‌ای وفا کن و آخرمان را به آغازمان ملحق کن».

گناه مراتبی دارد و هر مرتبه، عذاب خاصّی را در پی دارد.

بسیاری از گناهان، مانند شرک به خدا، سبب می‌شوند که شخص برای همیشه دچار عذاب الهی شود، اما شماری از گناهان ـ ان‌شاءالله - با شفاعت بخشوده می‌شوند. عذاب بعضی از گناهان دائمی نیست: چه بسا گناهکار در همان لحظۀ مرگ – به‌دلیل سخت جان‌دادن - از گناه پاک شود و در برزخ و قیامت آسوده باشد؛ گروهی در عالم برزخ پاک می‌شوند؛ و عده‌ای در قیامت و بعد از تحمل عذاب‌هایی (که آن هم دارای مراتب است)، پاک می‌شوند و به بهشت می‌روند.

به ‌هر حال، عذاب هرکس با مرتبۀ گناهان او تناسب دارد. البته معصیت خدا ـ هر چقدر هم کوچک (به طور نسبی) باشد ـ باز هم چون تخلّف از فرمان خالق متعال است، بزرگ شمرده می‌شود.

منبع:حوزه