۰۱ آذر ۱۴۰۳ ۲۰ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۵۵ : ۲۰
حب و بغض‌هایی را که منجر به جنگ «جمل» شد
کتاب الجمل روایت مستند از کتاب الجمل شیخ مفید است که به بیان بی‌طرفانه از حب‌ها و بغض‌هایی که نسبت به حضرت امیر بود و منجر به جنگ جمل شد می‌پردازد.
عقیق:جنگ جمل یکی از ویژه‌ترین و خاص‌ترین جنگ‌ها در تاریخ اسلام است.
هیچ عاملی حتی گذر زمان موجب نشده تا این نبرد عجیب در زمانه خودش، مولفه خاص بودن را از دست بدهد. در واقع این نبرد اولین چالش و مواجهه جدی مسلمانان در مورد جهاد بود. آنان پس از رحلت پیامبر(ص) برای نخستین بار با مسئله جدیدی روبرو شدند. تا پیش از این نبرد، مسلمان بر روی کافر و مشرک شمشیر می‌کشید، با فرمان خدا با او می‌جنگیدند و از ثواب جهاد بهره‌مند می‌شدند.
اما اکنون علی‌ابن ابیطالب(ع) خلیفه وقت از آنان می‌خواست که به جنگی بروند که یک سوی میدان همسر رسول‌اکرم(ص) ام‌المومنین عایشه است و سوی دیگر صحابی چون طلحه و زبیر هستند. پرچم و علم هم پیراهن خونی خلیفه پیشین یعنی عثمان است. باید در همان زمان و بر چشم همان مردمان نشست و از نگاه آنان ولو غلط و ناقص به ماجرا به نگاه کرد تا گیجی برخی مردم را در تحلیل این اتفاق را دید.
از منظر شیعه علی که به امامت بلافاصل او پس از رحلت نبی اکرم اعتقاد دارد صحنه حق و باطل کاملا روشن است و تحلیل صحنه نبرد هم کار راحتی است. اما از نظرگاه مسلمان آن دوره که با سقیفه روبرو شده و اتفاقات پس از آن، رسم و مشی و بوی پیامبر را از جامعه گرفته است صحنه غبارآلود است.
جنگ جَمَل نخستین جنگ دوره خلافت امام علی(ع) بود که چندین ماه پس از خلافت امام توسط گروهی به رهبری عایشه همسر پیامبر اسلام(ص) و طلحه و زبیر علیه امام علی(ع) به راه افتاد. عایشه و همراهانش این جنگ را به بهانه خون‌خواهی عثمان به راه انداختند. این جنگ در روز ۱۰ جمادی الاولی سال ۳۶ قمری و در اطراف بصره رخ داد و زمان آن از ظهر تا غروب آفتاب بود. عایشه در این نبرد بر شترِ نرِ سرخ‌مویی سوار بود و علت نامگذاری این جنگ به جمل (شتر نر) همین است.
جنگ جمل نخستین جنگ داخلی مسلمانان محسوب می‌شود که با پیروزی سپاه امام علی(ع) و کشته شدن طلحه و زبیر و بازداشت عایشه و فرستادن او به مدینه به پایان رسید. از آنجا که سران سپاه جمل با امام علی به‌عنوان خلیفه، بیعت کرده و سپس بیعت خود را شکسته و وارد جنگ شده بودند، به ناکثین (بیعت‌شکنان) معروف شدند و این جنگ نیز جنگ با ناکثین نامیده شد. جنگ جمل باعث انتقال مرکز خلافت مسلمین از مدینه به کوفه در عراق شد و به‌علت بروز درگیری بین چند تن از صحابه و شخص خلیفه، زمینه‌ای برای ظهور برخی نظریه‌های جدید کلامی و فقهی میان مذاهب اسلامی در باب سیاست گشت.
کتاب الجَمَل وَ النُّصرة لِسید العترَة فی حَربِ البَصرَة کتابی تاریخی و به زبان عربی تألیف شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ قمری) است. این کتاب، یکی از متون کهن کلامی و تاریخی شیعه است که مؤلف در آن به واقعه جنگ جمل، فتنه‌ها، ابهامات و آراء و عقاید مسلمانان درباره آن پرداخته است. این کتاب به زبان‌های فرانسوی و فارسی ترجمه شده است. شیخ مفید متن کتاب جمل را در دو بخش تنظیم کرده است:
در بخش اول تمامی آراء و عقاید اسلامی را در نخستین بخش کتاب آورده و با دلیل‌های محکم و استوار و براهین قوی نظرات و شبهات فرقه‌ها و مذاهب گوناگون را پاسخ گفته و نظریه حقیقت‌‌گرای شیعه را مبنی بر این که امیرالمؤمنین و پیروان او بر حق بودند و گروه مقابل بر باطل و اهل خلافت هستند اثبات کرده است.
در بخش دوم هم سراغ تاریخ جنگ جمل و گزارش آن رفته است. شیخ مفید در این بخش چکیده و عصاره ماجرا را از لحظه انعقاد نطفه و شروع آن تا پایان کار بر اساس منابع و مآخذ دست اول و معتبر، بدون تعصب و طرفداری بی‌مورد به طور دقیق نقل کرده است و در خاتمه کتاب، دلایل بغض عایشه، طلحه و زبیر نسبت به امیرالمؤمنین را به طور گسترده شرح و توضیح داده است.
باید توجه داشت کتاب‌هایی که در زمان نزدیک به واقعه جمل نوشته شده، هیچ کدام در دسترس نیست و فقط گزینشی و تکه‌هایی که مورخان بعدی نقل کرده‌اند برای دیگران باقی مانده که آن نیز بی‌طرفانه نگاشته نشده است.
با توجه به این نکات، فقط شیخ مفید است که اطلاعاتی را درباره این واقعه مهم برای ما ثبت کرده و از این جهت، اثر او منحصر به فرد است. در میان کتاب‌هایی که درباره جنگ جمل نوشته شده، این کتاب گسترده‌ترین و کامل‌ترین کتاب است بدین سبب منبع و مأخذِ جامع و معتبری در این زمینه به شمار می‌آید. شیخ در این کتاب فقط به منابع اهل سنت استناد کرده و با گفتار خودشان به ایشان پاسخ داده است.
مولف به هیچ وجه تعصب به خرج نداده و اقوال و افکار دیگران را با رعایت ادب و امانت‌داری نقل کرده است. کتاب الجمل روایت مستند از کتاب الجمل شیخ مفید در سال ۱۴۰۱ به قلم آزاده جهان‌احمدی توسط نشر شهیدکاظمی منتشر شده است. قطعا اولین پرسشی که برای مخاطب مطرح می‌شود این است که نویسنده در این کتاب چه کار جدیدی ارائه کرده است؟ نویسنده کتابی را که شیخ‌مفید در قرن چهار و پنج نوشته و دکتر محمود مهدوی‌دامغانی در سال ۶۳ شمسی ترجمه کرده و نقطه پایانی گرفته است، دوباره نوشته؟ تصحیح کرده؟ دقیقاً با این کتاب چه کرده است؟
نویسنده در یک پیشگفتار کوتاه به شکل مختصر از روند شکل‌گیری این کتاب یک گزارش به مخاطب ارائه می‌کند. پیشگفتار علی‌رغم کوتاه بودنش حاوی نکات کوتاه اما روشن‌کننده‌ای است. آنچه آزاده جهان احمدی در این کتاب انجام است سامانی جدید و نو، همراه با ادبیات و نثری تاریخی از واقعه جنگ جمل است. آن هم بر مبنای کتابی که شیخ مفید درباره این نبرد نگاشته است.
نویسنده باحذف برخی موضوعات و به هم ریختن تقدم و تأخر مطالبی که شیخ در کتابش آورده برای ایجاد خط روایی به یک کل منسجم حول محور جنگ جمل، پیش‌زمینه‌ها، علل و نتایج آن بر اساس کتاب شیخ‌مفید رسیده است. به عنوان نمونه آنچه در فصل اول تحت عنوان راز ناخشنودی به علت تمرد عایشه نسبت به حضرت علی(ع) آمده است حاوی مطالبی است که شیخ مفید در پایان کتاب و شرح آنچه بعد از جنگ رخ داده، آورده، اما در این بازنویسی لازم بوده تا در ابتدای متن قرار بگیرد تا اثر دارای منطق روایی باشد.
مولف از بین روایت‌ها آن‌هایی را که دارای اهمیت بیشتری هستند برگزیده و در عین حال به روایت شیخ مفید هم بسنده نکرده است، یعنی هر جا لازم دیده شرح و توضیحی به متن بیفزاید آن را دریغ نکرده است.
این بازنویسی کاملاً وفادارانه به متن اصلی نوشته شده است. دیالوگ‌ها و نامه‌ها و خطبه‌ها همگی منبطق بر کتاب اصلی آمده است. اما در بیشتر موارد حالات روحی و رفتارها و فضای توصیف شده با اندکی توسل به تخیل توصیف شده است.
فصل دوم شاید مهم‌ترین فصل کتاب باشد. جایی که نطفه ابتدایی فتنه جمل شکل می‌گیرد. علت نارضایتی‌های دامنه‌دار و وسیع از خلیفه سوم، واکنش‌های او در برابر معترضان، عملکرد اطرافیان او از بنی‌امیه و نقش و تلاش حضرت امیرالمومنین(ع) در فرونشاندن آتش فتنه و درگیری و در نهایت ایجاد بستر برای قتل خلیفه از جانب ام‌المومنین و طلحه و زبیر از زمره مطالب این فصل است که نویسنده از عنوان قتل مشکوک برای آن استفاده کرده است.
فصل سوم به هجوم مردم برای بیعت با حضرت علی(ع) می‌پردازد. جایی که مردمان مسلمان خسته از زمامداری محصول سقیفه به یاد پسر ابوطالب افتادند و در به در او را در نخلستان‌ها و بیابان‌ها جستجو می‌کردند. در جستجوی مردی که خودش را از یادها برده بود آنقدر دویدند و اصرار کردند تا حجت بر علی تمام شد و خلافت را پذیرفت و طولی نکشید که همان‌ها با فتنه‌انگیزی و دنیاخواهی عده‌ای قدرت‌طلب عهد خود را شکستند و خون‌خواه خلیفه‌ای شدند که خودشان راه آب بر او بستند و به خانه‌اش ریختند و به قتلش رساندند.
فصل چهارم از همین نقطه آغاز می‌شود و چالش‌های حضرت امیر با آنان را در بستری روایی ـ داستانی شرح می‌دهد. بهانه‌جویی‌های مکرر، سوار شدن بر دروغ و وسوسه‌های شیطان آنان را مقابل امام بر حق قرار داد.
فصل پنجم طولانی‌ترین فصل این کتاب است. فصلی که به شکل مفصل به زمینه‌چینی‌های میدانی اصحاب جمل می‌پردازد و در این میان تلاش فراوان امیرالمومنین برای جلوگیری از وقوع جنگ قابل توجه است. اما پس از اصرار پیمان‌شکنان بر رویارویی امام در جنگ ثابت‌قدم و قاطع تا تارومار آنان پیش رفت. و فصل ششم با عنوان فرونشستن غبار فتنه به گشت و گذار امام در میدان پس از جنگ و شرح‌حال کشته‌شدگان از زبان حضرت است.
گزارش خطا
