تغییرات حوزه «زیارت» پس از پیروزی انقلاب

عقیق: مریم‌سادات آجودانی: با پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران، نه تنها در عرصه‌های سیاسی، علمی و اقتصادی، بلکه در حوزه‌های فرهنگی به ویژه زیارت شاهد رشد و شکوفایی بودیم؛ به طوری که دیگر زائران ایرانی در هر نقطه از شهرهای زیارتی جهان در کنار امنیت از عزت نیز برخوردار شدند و حتی نظم و ترتیب اعزام زائران به عراق و عربستان نمونه بارزی از ایجاد شبکه نظام‌مند و الگویی برای سایر کشورهای اسلامی به شمار رفت.

مکه مکرمه و تشرف زائران ایرانی به خانه خدا قبل از انقلاب اسلامی

واگذاری سفرهای زیارتی به سازمان اوقاف از سال ۱۳۵۱/ سفر حج تمتع صرفاً هوایی شد

سفرهای زیارتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی رونق قابل توجهی گرفته‌اند. عتبات یکی از سفرهایی است که با توجه به خیل عظیم عاشقان، همواره مورد توجه حکومت‌های ایران قرار داشته است. در دوران طاغوت، زائران فردی و گروهی به صورت خودجوش عازم زیارت کربلا و حتی حج تمتع می‌شدند که به دلیل نبود زیرساخت حمل و نقل و طولانی بودن مسیر، حوادث ناگواری برای زائران امام حسین علیه‌السلام و همچنین سرزمین وحی رخ می‌داد و حتی برخی امکان بازگشت به کشور را هم نداشتند. تا اینکه در سال ۱۳۵۱ سفرهای زیارتی به سازمان اوقاف سپرده شد و زیارت خانه خدا هم فقط به صورت هوایی انجام گرفت.

خانه خدا در ایام حج تمتع دهه ۲۰ شمسی

آغاز قرعه‌کشی بین متقاضیان زیارت خانه خدا با افزایش متقاضیان حج تمتع

از آن پس همه سفرهای زیارتی به عربستان، به صورت گروهی و نظام‌مند و البته هوایی انجام شد و برای اعزام متقاضیان، با توجه به افزایش تعداد مشتاقان زیارت خانه خدا از سال ۱۳۵۴ سازمان اوقاف مجبور به قرعه‌کشی بین زائران شد. این روند تا سال ۱۳۵۷ همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی که فرودگاه تهران بسته شد، ادامه داشت.

با پیروزی انقلاب اسلامی سعی شد سفرهای زیارتی ساماندهی شود تا مشکلات گذشته کاهش یابد و زائران هنگام سفر به عراق یا عربستان، نگران امنیت خود نباشند. بر همین اساس، سهولت سفرهای زیارتی در دستور کار قرار گرفت و اداره حج و زیارت اوایل دهه ۶۰ فعالیت خود را آغاز کرد تا برای سفرهای زیارتی برنامه‌ریزی مناسبی صورت گیرد.

جنگ تحمیلی سفر عتبات را رسماً متوقف کرد

اما سفر عتبات با توجه به حمله عراق به کشورمان در شهریور سال ۱۳۵۹ و آغاز جنگ تحمیلی بین ایران و عراق به صورت رسمی متوقف شد. در آن دوران، سفرهای زیارتی به عربستان از عمره مفرده تا حج تمتع برقرار بود و حج و زیارت زیر نظر سازمان اوقاف فعالیت می‌کرد.  بر همین اساس، سفرهای زیارتی به عمره مفرده، حج تمتع و حتی سفر به سوریه متمرکز شد.

هتل‌ها جایگزین خانه‌های اجاره‌ای برای اسکان حجاج شد

اوایل پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به نبود سفر به عتبات، بسیاری متقاضی سفر حج تمتع بودند. قبل از انقلاب، یک نفر به عنوان مدیر کاروان به عربستان می‌رفت وخانه‌ای برای اسکان زائران اجاره می‌کرد و خودش هم باید آن را تجهیز می‌کرد. با این شیوه، زائران مشکلات زیادی داشتند و البته با توجه به خفقان موجود، کسی جرأت اعتراض نداشت، اما به مرور زمان و با توجه به اهمیت امام خمینی (ره) به حج تمتع، با پیروزی انقلاب اسلامی این سفر معنوی با نظم بیش‌تری انجام گرفت و از اواسط دهه ۶۰ کم‌کم خانه‌های اجاره‌ای جای خود را به هتل‌ها دادند.

حج تمتع سال ۱۳۹۱ که سه میلیون و ۱۶۱ هزار و ۵۷۳ زائر به سرزمین وحی مشرف شدند (آن سال بیش‌ترین تعداد حاجی در طول تاریخ حج بود)

همچنین نمایندگان حضرت امام (ره) در تلاش بودند ثبت‌نام‌های حج تمتع دیگر به صورت قرعه‌کشی نباشد و فقط بر اساس سهمیه ثبت‌نام انجام شود، اما با توجه به استقبال بالای ایرانیان برای زیارت خانه خدا، این امر محقق نشد و سال ۱۳۵۸ به همان شیوه قدیم، زائران به حج تمتع مشرف شدند و سال ۱۳۵۹ هم ثبت‌نامی انجام نگرفت. چرا که تعداد متقاضیان همچنان بالا بود و باید از بین همان افراد اعزام‌ها صورت می‌گرفت.

دریافت هزینه تمام شده حج تمتع از متقاضیان هنگام ثبت‌نام

سال ۱۳۶۰ دوباره ثبت‌نام برای حج تمتع از سر گرفته شد. در آن زمان از هر متقاضی نفری ۲۰ هزار تومان گرفته شد و شرط اعزام هم قرعه‌کشی اعلام شد. روند ثبت‌نام و اعزام زائران هر ساله ادامه پیدا کرد تا اینکه هزینه تمام شده برای سفر حج تمتع نفری ۲۷ هزار تومان شد و هر سال هم بر تعداد متقاضیان افزوده می‌شد.

تلاش برای برقراری سفر عتبات ۲ سال پس از پایان جنگ تحمیلی

سفر به حج تمتع در حال انجام بود و هر سال نیز سازمان حج و زیارت برای بهبود وضعیت زائران برنامه‌های جدیدی اجرایی می‌کرد؛ از ساماندهی در منا و جمرات تا بهبود اسکان و تغذیه حجاج. در کنار این اقدامات، مسؤولان کشورمان درصدد برقراری سفر به عتبات هم بودند؛ به طوری که چندین بار با طرف عراقی جلساتی برگزار کردند که بیش‌تر این جلسات در مرز ایران و عراق بود.

تعداد زائران حج تمتع، سوریه، عتبات و زیارت اربعین در یک دهه گذشته

نخستین اقدام رسمی برای سفرهای عتبات پس از جنگ تحمیلی، دی‌ماه سال ۱۳۶۹ بود که ایران و عراق مذاکراتی برای اعزام حداکثر سه هزار زائر در هفته امضا کردند که البته نتایج آن منجر به ازسرگیری سفر عتبات نشد. این مذاکرات ادامه داشت و حتی در سال ۱۳۷۵ دولت عراق به ازای ورود هر زائر درخواست مبلغ ۷۰۰ دلار کرد که مسؤولان کشورمان با این امر مخالفت کردند.

پایان ۲۰ سال انتظار زیارت عتبات/ اولین اعزام زائران در جمهوری اسلامی سال ۱۳۷۷ انجام شد

پس از گفت‌وگوهای مختلف در مرز ایران و عراق، مقرر شد تا اولین گروه زائران ایرانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ۲۴ مرداد ۱۳۷۷ به عتبات اعزام شوند. در نخستین دوره اعزام به عتبات که پس از ۲۰ سال انتظار صورت گرفت، جمعی از خانواده شهدا به همراه مسؤولان حج و زیارت به این سفر معنوی مشرف شدند. اعزام محدود زائران به عتبات ۲۸ بهمن سال ۱۳۸۱ که آمریکا رسما به عراق حمله کرد، متوقف شد و دوباره حسرت زیارت کربلا در دل عاشقان حسینی ماند.

مهرماه سال ۱۳۸۴ بر اساس تفاهم‌نامه ایران و عراق با شیوه جدید اعزام‌ها از سر گرفته شد؛ به طوری که از آن پس دولت عراق از چرخه انعقاد قراردادهای خدماتی بین ایران و بخش خصوصی عراق خارج شد و سازمان حج و زیارت نه تنها به عنوان ناظر، بلکه به عنوان مجری هم امکان فعالیت داشت.

حرم حضرت زینب (س)

راه‌اندازی شرکت شمسا برای ساماندهی سفر به عراق و سوریه

با این اقدام، در هر استان یک شرکت مرکزی برای ساماندهی اعزام زائران تشکیل و در نهایت تیرماه سال ۱۳۸۴ شرکت مرکزی دفاتر خدمات زیارتی سراسری ایران با عنوان شرکت شمسا تأسیس شد. البته در آن دوران هم با توجه به وضعیت ناامن عراق، سفرهای زیارتی به صورت گسترده برگزار نمی‌شد، اما از سال ۱۳۸۷ که ستاد بازسازی عتبات به همت سردار قاسم سلیمانی در شهرهای مقدس عراق فعالیت خود را آغاز کرد، سفر عتبات نیز رونق گرفت و از آن زمان سفر هوایی به عتبات نیز به صورت محدود برقرار شد؛ تا جایی که در سال ۸۷ که حدود یک درصد از ۵۰۰ هزار زائری که به عتبات مشرف شده بودند، از طریق مرز هوایی عازم عراق شده بودند.

اجرایی شدن برنامه‌های مختلف برای رفاه حجاج/ غذای صنعتی و بهداشتی بین زوار توزیع شد

در تکاپوی توافق با عراق برای برقراری سفر به عتبات، مسؤولان حج و زیارت درصدد بهبود وضعیت حج تمتع هم بودند. در آن دوران دیگر همه زائران در هتل اسکان داده شدند و دیگر خبری از خانه‌های اجاره‌ای در مکه مکرمه و مدینه منوره نبود. همچنین غذاهای زائران که قبلا از بهداشت مناسبی برخوردار نبودند، یکسان‌سازی شد و با راه‌اندازی آشپزخانه مرکزی غذاهای صنعتی و بهداشتی تهیه و بین حجاج توزیع شد. هر روز بر تعداد علاقه‌مندان به زیارت خانه خدا افزوده می‌شد اما عربستان سهمیه ایران را تغییری نمی‌داد.

شیوه جدید برای اعزام زائران به سرزمین وحی/ ثبت‌نام حج تمتع متوقف شد

اوایل دهه ۸۰ با توجه به برخی مشکلات اقتصادی، مسؤولان وقت حج و زیارت شیوه جدیدی برای اولویت‌بندی زائران به منظور تشرف به سرزمین وحی اعلام کردند؛ به طوری که ۵۰ درصد سهمیه حج تمتع به افرادی که اولویت آنها اعلام شده بود، اختصاص یافت و ۳۰ درصد باقی مانده هم افرادی که فیش حج داشتند، می‌توانستند با ۱۵۰ هزار تومان مبلغ اضافه به این سفر تشرف یابند و ۲۰ درصد باقیمانده هم برای کسری بودجه به آنهایی که فیش نداشتند، تعلق گرفت و باید به قیمت روز هزینه حج را پرداخت می‌کردند. این روند چند سال ادامه پیدا کرد تا اینکه در سال ۱۳۸۶ با توجه به تعداد بالای متقاضیان حج تمتع دیگر ثبت‌ نامی صورت نگرفت و آن زمان حدود ۲ میلیون نفر در صف انتظار حج تمتع بودند.

آغاز سفر زیارتی به عتبات به صورت گسترده و عمومی/ زائران به صورت هوایی و زمینی عازم عراق شدند

با پایان ثبت‌نام حج تمتع، شاهد رونق سفرهای زیارتی به عتبات بودیم. از همان سال ۱۳۸۶ بسیاری از مشتاقان زیارت عتبات با اولویت خانواده شهدا به عتبات مشرف شدند و از سال ۱۳۸۷ دیگر سفرهای زیارتی به عتبات افزایش یافت؛ تا جایی که در دهه ۹۰ سالانه بیش از یک میلیون ایرانی به غیر از ایام اربعین به عتبات مشرف می‌شدند. از سال ۱۳۸۷ سفر هوایی به عتبات هم از سر گرفته شد و در کنار سفر زمینی، سفر هوایی به عراق هم در لیست کاروان‌های عتبات بود. البته اوایل برقراری سفر هوایی به عتبات شاید حدود یک درصد زائران از طریق مرز هوایی به عراق مشرف می‌شدند. اما در برهه‌ای یعنی در سال ۱۳۹۳ تعداد متقاضیان سفر هوایی نسبت به سفر زمینی به عتبات بیش‌تر شد.

توقف سفرهای زیارتی به سوریه از اوایل دهه ۹۰

در اواخر دهه ۸۰ سفرهای زیارتی به اوج خود رسید؛ به طوری که نه تنها سفر به عربستان، بلکه سفر به عتبات و سوریه هم ادامه داشت و افراد می‌توانستند به این سفرهای معنوی مشرف شوند، اما پس از مدتی با شکل‌گیری جریان سیاه داعش، منطقه ناامن شد و به دلیل حضور پررنگ تکفیری‌ها در سوریه، سفر به این کشور متوقف شد و از اوایل دهه ۹۰ هیچ اعزامی به سوریه انجام نشد.

با تلاش نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروهای حشدالشعبی، حضور داعش در شهرهای زیارتی عراق کمرنگ شد و از آن پس سفر به عتبات هم رونق بیش‌تری گرفت. هر روز هم بر تعداد زائران عتبات افزوده می‌شد و حتی زیارت اربعین که در دوران صدام ممنوع شده بود، با سرنگونی خفت‌بار رئیس رژیم بعث عراق، به طور باشکوهی برگزار شد؛ تا جایی که از سال ۹۲ تا ۹۸ هر سال بیش از ۳۰ درصد بر تعداد زائران ایرانی اربعین اضافه می‌شد و شور و حال خاصی در ایام اربعین در کشور ایجاد شد.

عمره مفرده از سال ۱۳۹۴ با دستور وزیر ارشاد وقت متوقف شد

اما سفر حج تمتع در دهه ۹۰ افت و خیزهایی داشت. فروردین سال ۹۴ وزیر ارشاد وقت، عمره مفرده را به دلیل تعرض مأموران سعودی به دو نوجوان ایرانی به حالت تعلیق درآورد و در حج همان سال هم با توجه به فاجعه منا یک سال حج تمتع متوقف شد. عمره مفرده همچنان تعطیل است و حدود ۶ میلیون ایرانی در صف عمره مفرده هستند. حج تمتع هم از سال ۱۳۹۶ از سرگرفته شد.

شیوع کرونا و توقف سفرهای زیارتی

اما با شیوع کرونا در اسفند سال ۱۳۹۹، همه سفرهای زیارتی تعطیل شد. با مشکلاتی که در زمینه روابط ایران و عربستان به وجود آمد، تاکنون بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار زائر در نوبت حج تمتع هستند و با ادامه روند اعزام‌ها و سهمیه ایران که هر ساله حدود ۸۵ هزار نفر است، باید حدود ۱۵ سال زائرانی که ثبت‌نام کرده بودند، منتظر بمانند تا پس از اتمام اعزام افراد دارای اولویت و فیش حج تمتع، امکان ثبت‌نام برای متقاضیان جدید حج تمتع فراهم شود.

تشرف اولین گروه زائران ایرانی به سوریه در سال جاری

برقراری سفرهای سوریه و ازسرگیری سفر عتبات در ایام کرونا

با پیگیری‌های سازمان حج و زیارت در سال جاری نه تنها سفر عتبات، بلکه سفرهای سوریه نیز پس از یک دهه به صورت عمومی در حال انجام است و مشتاقان زیارت حرم حضرت زینب و رقیه سلام‌الله علیها می‌توانند در امنیت و عزت به سوریه مشرف شوند. البته با پیگیری‌های سازمان حج و زیارت سفر عتبات پس از ۲۰ ماه انتظار حدود سه ماه گذشته از سرگرفته شد و هم‌اکنون اعزام‌ها فقط به صورت هوایی انجام می‌شود و عاشقان حسینی منتظر بازگشایی مرز زمینی هستند.

البته امکانات لازم در ۴۰ سال اخیر در مرزهای ایران و عراق مستقر شده است و بسیاری از زائران با توجه به وجود امکانات مناسب از وضعیت حمل و نقل تا بهداشتی، ترجیح می‌دهند که به صورت زمینی به عراق اعزام شوند که این را می‌توان از دستاوردهای انقلاب اسلامی عنوان کرد.

منبع:فارس