۰۴ آذر ۱۴۰۳ ۲۳ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۰۲ : ۱۶
جاروکشی حرم رضوی آیینی با قدمت ۴ قرن
غبارروبی آستان امام رضا (ع) در طول تاریخ یکی از مراسم‌هایی است که با تشریفات خاص انجام می‌شود و در این راستا چوب‌پر‌هایی از جنس پر طاووس با قدمت بیش از ۳۰۰ سال وجود دارد که حاکمان بوسیله آن آستان امام رئوف را غبارروبی می‌کردند.
عقیق: زیارت دل در حریم یار، به اجابتی بی مثال می‌ماند که حضرت دوست هرکه را که بخواهد نصیب و روزی‌اش می‌کند، زیارتی از جنس حریر بهشت و پرنیان عشق. هرکه با این وادی کاریست، داستانی دارد و در پس هر داستان، حکمتی زیبا و خواندنی نهفته است. درست مثل همین چوب‌پرهای دست خادمان حرم که خود داستانی از هزار و یک شب دلدادگی به آستان حضرت خورشیدند.
طاووس این بارگاه، جور هندوستان ندارد و پرهایش، آغوش زائرانی است که از دور و نزدیک راهی دیار امام خوبی‌ها شده‌اند.
آیین جاروکشی در حرم امام رضا (ع)
چوب‌پرهای طاووس نماد چند‌صد ساله غبارروبی حرم امام رئوف
داستان امروزمان نیز قصه چوب‌پرهای طاووس نشانی است که به نمادی نام‌آشنا برای زیارت حریم نور تبدیل شده است. نمادی که امسال نیز به محور تمامی نمادهای عزاداری دهه آخر صفر بدل شده و بر روی علم و کتل‌های رضوی خوش می‌درخشد. در این مجال اندک به تاریخچه جالب و جذاب «جاروی پرطاووس» که یکی از مهم‌ترین معرف‌های خادمان بارگاه رضوی است می‌پردازیم.
تنظیف مجموعه حرم رضوی طبق آئین‌های خاص با مراسمی همچون غبارروبی، تطهیر، عطرافشانی، تنظیف فضا و لوسترها و آیینه‌کاری‌ها دنبال می‌شود. اجرای این مراسم با استفاده از وسایلی خاص پیشینه‌ای تاریخی را به همراه دارد. از جمله این وسایل، جاروی پرطاووس است که اغلب از سوی بزرگان حکومت‌های مختلف برای زدودن غبار از مضجع شریف رضوی وقف این آستان شده است.
به گفته سعیده جلالیان، کارشناس پژوهش سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، جاروهای دستی با وجود پیشرفت‌های تکنولوژی و به کارگیری ابزار مدرن، یکی از ملزومات اصلی آیین غبارروبی و تنظیف مدفن امام رضا (ع) محسوب می‌شود که حفظ سنت‌ها و آیین‌های ایرانی، اسلامی، بیان بهتر علایق و عواطف قلبی و رعایت شأن و جایگاه مدفن پیشوایان دینی از آن جمله دلایل آن به شمار می‌رود.
وقف و نذر سنتی در پیش‌کشی وسائل غبارروبی
به گفته این پژوهشگر، مستندات تاریخی نشان می‌دهد وقف و نذر، نقش عمده و سهم ویژه‌ای در شکل‌گیری سنت پیش‌کشی اشیاء و لوازم غبارروبی داشته و وسایلی هچون جاروهای پرطاووس و دسته‌های مزین آن‌ها که از جمله قدیمی‌ترین وسایل و ملزومات مخصوص غبارروبی بوده‌اند توسط رجال و شخصیت‌های مملکتی و بعضا افراد متمول و علاقه‌مند به خاندان پیامبر اکرم (ص) تقدیم بارگاه رضوی شده است، ابزاری که هم ذوق و هنر سازندگان و هم ارادت و احترام اهداکنندگان به خوبی در آن رخ‌نمایی می‌کند.
جاروی پرطاووس که حاکمان برای غبارروبی حرم از آن استفاده می‌کردند
جاروهای پرطاووس موقوفه‌ای از دوران صفویه
به روایت اسناد، قدمت پیش‌کشی و استفاده ازجاروهای پر طاووس به دوره صفوی باز می‌گردد. این موضوع ضمن آنکه بیانگر پیشینه طولانی مراسم برگزاری غباروبی در حرم رضوی است نشان دهنده اهمیّت و نحوه برگزاری آن در میان مردم و متولیان بارگاه رضوی است.زیرا جمعی را بر آن داشته که برای حفظ احترام و رعایت شأن مرقد و ضریح مطهر، وسایل و اداوات خاصی را برای غبارروبی تهیه و تقدیم کنند.
طبق اسناد و مدارک موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، از گذشته تا به‌حال جاروهای مورد استفاده در حرم مطهر امام رضا (ع) ابزاری ساده و بدون تزیین نبوده و سفارش دهندگان و سازندگان در تهیه و آماده کردن آن از بهترین و ارزشمندترین مواد استفاده و بعضا از انواع هنرها و تزیینات برای خاص و زیباتر کردن آن بهره گرفته‌اند.
تنظیف مضجع مطهر با جاروی پر طاووس از سال ۱۱۱۱ هجری قمری
«جاروی پرطاووس» یکی از وسایل غبارروبی و تنظیف ضریح امام رضا (ع) است که از آن برای تنظیف شیروانی و شبکه های ضریح استفاده می‌شود. قدمت این وسیله طبق اسناد و مدارک موجود به دوره صفویه می‌رسد. اولین توصیف از این ابزار تنظیف به سندی از سال ۱۱۱۱ق بازمی‌گردد که در آن به تهیه جاروی پرطاووس برای پاک کردن صندوق مطهر اشاره شده است.
جلالیان به سند دیگری از سال ۱۱۱۸ق اشاره دارد که در آن از جاروی پرطاووس مخصوص تنظیف ضریح سخن به میان آمده که از ارزش بالایی برخوردار بوده به طوری که نتوانسته‌اند برای آن قیمت و مبلغی تعیین کنند. در دوره بعد یعنی عصر افشاریه، اسناد از تعداد قابل توجّهی جاروی نفیس خبر می‌دهند که توسط افراد مختلف برای حرم رضوی وقف و نذر شده است.
جاروی پر طاووس دسته طلا وقفی مادر حسن خان سالار
جلالیان به تهیه جاروهای پر طاووس در زمان قاجار به دو شکل وقف و جاروهایی که درآستان مقدس رضوی اقدام به تهیه آن می‌شده است، اشاره می‌کند.
مطابق اسناد موجود در دوره قاجار اقداماتی از طرف آستان قدس برای تهیه و تزیین جاروهای مخصوص غبارروبی صورت گرفته است. از جمله تهیه قاب‌های چوبی و دسته نقره برای جاروهای پر طاووس و پرداخت اجرت برای بستن پرهای طاووس که در فاصله سال‌های ۱۲۴۹ تا ۱۲۶۷ ق انجام شده است.
نمونه‌ای از جاروی پرطاووس در موزه حرم مربوط به سال ۱۲۶۵ قمری
وجود جاروی پرطاووس با ۲۰۰ سال قدمت
حشمت کفیلی، رئیس اداره پژوهش موزه رضوی نیز به وقف یک جاروی پرطاووس بسیار نفیس به سال ۱۲۶۳ ق برای زدودن گرد و غبار از روی ضریح و مدفن امام رضا (ع) به حرم رضوی اشاره دارد که در این جارو بر خلاف موارد قبلی که از چوب و نقره برای تزیین جاروها استفاده می‌شد، از طلا و مروارید برای ساختش بهره گرفته شده است.
جارو از دو قسمت پرهای طاووس و دسته‌پوش، تشکیل شده و مجموعاً حدود ۵/۱۰۲ سانتی‌متر طول دارد. قسمت انتهایی یا همان دسته پوش که برای نگهداری و ایستایی جارو تهیه شده با مروارید و طلا تزیین و ۷ سانتی‌متر طول و ۵ سانتی‌متر قطر را داراست.
مشخصات اثر
زهرا محسنی کارشناس صنایع‌دستی و هنرهای سنتی نیز در پژوهشی با نام «تجلی هنر مروارید دوزی در آثار گنجینه آستان قدس رضوی» این‌گونه به اجزای تشکیل دهنده این جاروی پر طاووس اشاره کرده است: «جنس دسته‌پوش مخمل ابریشمی و به رنگ قهوه‌ای تیره و به شکل ذوزنقه است. ساق بزرگ، محل نگهداری پرها و ساق کوچک‌تر، داخل دسته طلا قرار گرفته است. برای رودوزی آن بیشتر از مرواریدهای اصل بحرین در سه اندازه استفاده شده و برای اجرای رنگ‌های نقوش از منجوق و مرجان بهره گرفته شده است. سِرمه و بلرسانی که در این نقوش به کار رفته از آلیاژ طلا و نقره است».
از دوزنده اثر اطلاعی در دست نیست، امّا طبق کتیبه موجود در روی شیء، حاجیه خانم والده حسن خان سالار فرزند الهیار خان آصف الدوله دولوی قاجار بود که به عنوان واقف شی معرفی شده است. هم اکنون از این اثر که دارای ارزش و اهمیّت تاریخی و هنری بسیار است در موزه آستان قدس نگهداری می شود و در این مکان در معرض مشاهده بازدید‌کنندگان قرار دارد.
منبع:فارس
گزارش خطا
