نقش حضرت خدیجه (س) در شکل‌گیری نهضت اسلامی چیست؟

عقیق:رحلت جانگداز حضرت خدیجه (س)، نه تنها برای پیامبراکرم (ص)، بلکه برای تمام مسلمانان، ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر بود. آن بانوی بزرگوار، نه تنها همسری وفادار، مسلمانی آگاه و مبارزی نستوه به شمار می‌آمد، بلکه در زمره مشاوران پیامبرخدا (ص) قرار داشت و در نخستین سال‌های شکل‌گیری نهضت اسلامی در مکه، نقشی مهم و راهبردی در اداره امور مسلمانان ایفا کرد.

با این حال، ما عموماً عادت کرده ایم که هنگام بررسی زندگی آن بانوی بزرگوار، تنها به ماجرای صرف ثروت انبوه آن حضرت در راه گسترش اسلام اشاره کنیم و از کنار بسیاری از شواهد تاریخی که می‌تواند درک درستی از سیره و زندگی حضرت خدیجه (س) به ما بدهد، بگذریم. دکتر سیدمحمدتقی موحد ابطحی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، با کندوکاو در اسناد تاریخی و روایات، زوایایی از زندگی همسرگرامی پیامبر (ص) را بازشناسی کرده‌است که پیش از این، کمتر موردتوجه و تأکید قرار می‌گرفت. او که کتاب «بانوی اول، روایتی تاریخی از زندگانی ام‌المؤمنین حضرت خدیجه (س)» را در دست انتشار دارد، در آستانه سالروز رحلت آن بانوی بزرگوار، اطلاعات به‌دست آمده از پژوهش‌هایش را با ما و شما خوانندگان گرامی به اشتراک گذاشت و در گفت‌وگویی که با خراسان داشت، به بیان نکاتی درباره نقش مدیریت اقتصادی حضرت خدیجه (س) در کمک به گسترش و توانمندشدن نهضت اسلامی پرداخت.

حضرت خدیجه در شکل گیری نهضت اسلامی چه نقشی داشتند؟

پاسخ رایجی که معمولاً برای این پرسش مطرح می‌شود مستقیماً به نقش ثروت حضرت خدیجه (س) در گستره نهضت اسلامی پیامبرخدا (ص) می‌پردازد؛ من با این پاسخ اصلاً مخالف نیستم، اما ورود به آن را، با این شکل دقیق نمی‌دانم. این‌که نقش ثروت خدیجه (س) را در نهضت اسلامی درنظر بگیریم و در واقع آن را یک موضوع مستقل از شخصیت آن بانوی بزرگوار فرض کنیم، تحلیل کاملی نیست. به اعتقاد من، باید زندگی حضرت خدیجه (س) را در سه برهه متفاوت بررسی کنیم تا بتوانیم به تحلیلی دقیق از نقش آن حضرت در شکل‌گیری و گسترش نهضت اسلامی برسیم؛ برهه قبل از ازدواج با حضرت محمد (ص)، فاصله زمانی بین ازدواج و بعثت و درنهایت، دوره پس از بعثت تا وفات شهادت‌گونه ام‌المؤمنین حضرت خدیجه (س). درباره برهه اول، اطلاعات ما اندک است، اما می‌توانیم به برخی ویژگی‌ها دست پیدا کنیم. در این دوره، حضرت خدیجه (س) در جامعه جاهلی عربستان و در میان مردمانی که کمترین احترامی برای زنان قائل نیستند، شخصیتی برجسته و تاجری آبرومند است که به دلیل دوری از رفتارهای ناپسند رایج، به «طاهره» ملقب شده است. اما بحث تجارت و بازرگانی حضرت خدیجه (س) در این برهه زمانی، موضوعی است که باید در آن دقت کنیم؛ حضرت خدیجه (س)، به عنوان یک فرد آزاد، برخلاف آیین رایج بت‌پرستی، آیین حنیف ابراهیمی را اختیار می‌کند و زندگی مومنانه و عفیفانه‌ای دارد. او سال‌ها پیش از ازدواج با حضرت محمد (ص)، تجارت مستقلی پیش می‌گیرد و به شیوه حنفایی و در کمال صداقت و راستی - نه همچون تاجران عربی که با انواع و اقسام حیله‌ها بر اموال خود می‌افزودند - در زمره ثروتمندترین تجّار مکه قرار می‌گیرد. بنابراین، خدیجه (س) یک شمّ اقتصادی ویژه دارد؛ اما مهم‌تر از این شمّ اقتصادی، محل صرف این ثروت هنگفت است؛ حضرت خدیجه (س) برخلاف رسم و رسوم اکثر ثروتمندان مکه که ثروت خود را در راه عیش و نوش مصرف می‌کنند، می‌کوشد که با پول به‌دست آمده، دست ضعفای جامعه را بگیرد و زمینه استقلال مالی آن‌ها را فراهم کند؛ آن حضرت این کار را یک وظیفه اخلاقی و دینی می‌داند. توجه کنید که این رویکرد، پیش از اسلام آوردن خدیجه (س) و حتی قبل از ازدواجش با پیامبراکرم (ص) است.

یعنی به اعتقاد شما، این‌که حضرت خدیجه (س) به عنوان «مادر یتیمان و بیوه‌زنان» شهرت یافته‌اند، به دلیل چنین رویکردهای اقتصادی برای مستقل کردن ضعفاست؟
بله، این هم بخشی از همان رویه‌ای است که آن حضرت برای استقلال مالی مستضعفان در پیش گرفته بود.

بنابراین، به نظر شما فقط ثروت حضرت خدیجه (س) در اختیار گسترش نهضت اسلامی قرار نگرفت، بلکه شمّ اقتصادی و توانایی ایشان در این امور هم در این روند تأثیر داشت.
بی‌شک نمی‌توانیم نقش ثروت حضرت خدیجه (س) را در تحکیم پایه‌های قدرت اسلام نادیده بگیریم. آن‌طور که در تاریخ آمده‌است، حضرت خدیجه (س) یکی از ثروتمندترین تجار مکه بود. ایشان بلافاصله پس از ازدواج با رسول‌خدا (ص)، تمام ثروت خود را در اختیار آن حضرت قرار داد تا هرگونه که صلاح می‌داند، از آن در راه پیشبرد اهداف الهی و انسانی استفاده کند. در واقع حضرت خدیجه (س)، به این نتیجه رسیده بود که فرهنگ و اقتصاد حاکم بر مکه، فرهنگ و اقتصاد جاهلی است و پس از ازدواج، برای برون‌رفت از این وضعیت و رقم زدن دوره تاریخی جدید، تلاش‌های مشترکی را با حضرت‌محمد (ص) در این عرصه داشت. به عبارت دیگر، ثروت حضرت خدیجه (س) قبل از بعثت پیامبر (ص)، بیشتر نقش زمینه‌ساز برای ایجاد و افزایش علاقه بین مردم و حضرت محمد (ص) دارد. پس از بعثت پیامبر (ص) و به‌خصوص پس از علنی‌شدن رسالت ایشان، ثروت حضرت خدیجه (س) نقش‌آفرینی بیشتری پیدا می‌کند. برای مثال وقتی مشرکان مکه، برده‌هایی را که مسلمان می‌شدند، تحت شکنجه قرار می‌دادند، این ثروت حضرت خدیجه (س) بود که زمینه را برای آزادکردن آن‌ها فراهم می‌آورد و به این ترتیب، بر جمع مسلمانان آزاد افزوده می‌شد. اگر ثروت حضرت خدیجه (س) نبود، برنامه‌ریزی دقیق برای هجرت هشتاد و اندی مسلمان به حبشه که اکثر آن‌ها وضع مالی خوبی نداشتند، ممکن نبود.

برگردیم به بحث قبلی و تأثیر شمّ اقتصادی و توانمندی‌های مدیریتی حضرت خدیجه (س) در روند گسترش نهضت اسلامی؛ لطفا دراین‌باره توضیحات بیشتری را ارائه بفرمایید.

همان‌طور که اشاره شد، حضرت خدیجه (س) یکی از ثروتمندترین تجار مکه بود و این ثروت را نمی‌توان به دست آورد، حفظ کرد و حتی بر آن افزود، مگر با تدبیر و مدیریت اقتصادی کارآمد. موفقیت حضرت خدیجه (س) در امر تجارت و افزایش ثروت ایشان، نشان می‌دهد که آن‌حضرت با مناسبات اجتماعی و اقتصادی در شبه‌جزیره عربستان و حتی بیرون از آن، کاملاً آشنا بود و می‌توانست با همان اعتقادی که به آن اشاره کردم، جریان تجارت خود را به نحو احسن، هدایت و مدیریت کند. بر مبنای همین آگاهی، باید گفت که در بین مسلمان‌های محصور در شعب ابی‌طالب، شمّ اقتصادی حضرت خدیجه (س) از همه بیشتر بود و در نتیجه، می‌توان پیش‌بینی کرد که مدیریت اقتصادی سه‌سال محاصره در شعب ابی‌طالب، برعهده آن‌حضرت بوده‌است. در این مقطع، بخش عمده سرمایه حضرت خدیجه (س) صرف خرید مایحتاج مسلمانان می‌شود. برنامه‌ریزی برای این‌که چگونه دوستان حضرت خدیجه (س) و دیگر مسلمان‌ها، به خصوص ابوالعاص (خواهرزاده حضرت خدیجه (س) و داماد ایشان) مایحتاج مسلمان‌ها را تهیه کنند و به‌رغم مراقبت‌های شدید مشرکان مکه، آن را به دست محاصره‌شدگان در شعب برسانند و چگونه این اندک خوراکی‌ها، برای مدتی طولانی، به شکل مناسبی بین مسلمان‌ها تقسیم شود و... مستلزم برنامه‌ریزی و مدیریت دقیق بوده‌است؛ مدیریتی که البته حضرت خدیجه (س) در آن نقشی جدی و مؤثر داشت.

منبع: روزنامه خراسان