توبه‌کنندگان بعد از قیام عاشورا چه کسانی بودند؟

عقیق:یکی از قیام‌های مهم در تاریخ اسلام که بعد از شهادت جان‌سوز امام حسین (ع) در کربلا اتفاق افتاد، به قیام توابین معروف است؛ قیامی که گردانندگان آن گروهی از شیعیان بودند که افتخار حضور در صحرای کربلا و یاری امام مظلوم خود را در عاشورای سال 61 هجری نداشتند ولی از این عدم همراهی به شدت پشیمان شدند و چند سال بعد به فرماندهی شخصی به نام اسماعیل بن صرد خزاعی اقدام به شورش و قیام علیه حکومت بنی‌امیه و قاتلان حضرت سیدالشهدا علیه السلام و یاران و خانواده مظلوم و بر حق آن حضرت کردند. در این میان، یکی از مهم‌ترین اهداف قیام توابین، خونخواهی حضرت سیدالشهدا علیه السلام بود و آن‌ها با این هدف مهم قیام خود را شروع کردند تا درنهایت یا از قاتلان آن حضرت انتقام بگیرند و یا در این راه کشته شوند.

در گفتگویی که با حجت‌الاسلام مهدی آقایی، پژوهشگر و کارشناس دینی، انجام داده به بررسی رویکرد گردانندگان قیام توابین و اهداف این قیام پرداختیم. آن طور که این محقق اسلامی توضیح می‌دهد، در میان کسانی که از کرده خود به شدن پشیمان شده بودند هم کسانی بودند که راه سکوت را انتخاب کرده بودند و هم افرادی که مقابل امام حسین علیه السلام ایستاده و با آن حضرت جنگیدند. درواقع بسیاری از کسانی هم که در جنگ شرکت کرده و در لشکر عمر سعد و عبیدالله بن زیاد بودند، از کرده خود پشیمان شدند. به همین علت شیعیان بعد از شهادت امام مظلوم خود به سرزنش یکدیگر پرداختند و مدام به این جنایت فکر می‌کردند که خودشان امام را به کوفه دعوت کردند و بعد در برابر آن حضرت شمشیر کشیدند. این طور که اساس قیام توابین در میان مردم کوفه شکل گرفت. اما ظهور و بروز قیام توابین بعد از مرگ یزید ملعون بود. در آن دوران و در اثر مرگ آن ملعون، مردم زیادی به قیام پیوستند. در این میان، عبیدالله بن زیاد که نقش مهمی در شهادت امام داشت و آن زمان حاکم بصره بود، از این شهر فرار کرد و به شام رفت. به این ترتیب شام محل مآمن و پناهگاه عبیدالله بود.

توبه‌کنندگان بعد از قیام عاشورا

می‌دانیم که توابین افرادی بودند که در عاشورای سال 61 هجری از یاری امام حسین علیه السلام خودداری کردند ولی بعد از شهادت آن حضرت پشیمان شدند. گردانندگان اصلی در قیام توابین چه کسانی بودند؟ درواقع می‌خواهیم بدانیم این افراد چه رویکردی داشتند که در آن زمان حساس از یاری امام خود ابا کردند ولی بعداً متوجه خسران خود شده و توبه کردند؟

سران توابین گروهی از شیعیان باسابقه و اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام بودند که بعضی از آن‌ها افتخار صحابی بودن رسول خدا صلی‌الله علیه و آله را هم داشتند؛ مثل سلیمان بن صرد خزاعی. این‌ها امام حسین علیه السلام را به کوفه دعوت کردند اما متأسفانه به دلیل ضعفی که در بحث ولایت مداری داشتند، درک صحیح و تحلیل مناسبی از جایگاه امامت حسین بن علی علیه السلام نداشتند.

برای همین هنگامی که عبیدالله بن زیاد وارد کوفه شد و همه راه‌ها را به سوی کوفه بست، آن‌ها حکومت نظامی را دلیلی بر این گرفتند که نمی‌توانند از کوفه به یاری امام حسین علیه السلام بروند. لذا در خانه‌های خود نشستند.

وقتی آن حجت بزرگ الهی به شهادت رسیدند، آن‌ها خود را گناهکار می‌دانستند. بنابراین درصدد برآمدند تا به نوعی در خانه نشستن خود را جبران کنند.

این افراد از چه زمانی متوجه خسران خود شدند و توبه کردند؟

این گروه بعد از فاجعه کربلا و چند روز بعد از رسیدن کاروان اسرای اهل بیت علیهم السلام، به زمینه‌سازی برای قیام و جبران کوتاهی خود اقدام کردند اما به دلیل خفقان حاکمیت نتوانستند اقدامی کنند. ولی بعد از هلاکت یزید، تحرکات خود را علنی کردند و دست به قیام زدند.

با سلیمان بن صرد خزاعی که رهبری این حرکت را در دست داشت حدود 16 هزار نفر بیعت کردند و هم‌پیمان شدند اما هنگامی که قیام کردند، فقط 4 هزار نفر با او همراه شدند.

در جنگی که بین سپاه توابین و قوای شام به سرکردگی عبیدالله بن زیاد صورت گرفت، توابین به رغم آنکه دلاورانه جنگیدند اما به دلیل اینکه دشمن از هر جهت بر آن‌ها برتری داشت، درنهایت قیامشان شکست خورد.

اساس شکل‌گیری قیام توابین

آیا افرادی که در روز عاشورا مقابل امام حسین علیه السلام شمشیر کشیده بودند هم در قیام توابین شرکت کردند؟

در میان کسانی که از کرده خود به شدن پشیمان شده بودند هم کسانی بودند که راه سکوت را انتخاب کرده بودند و هم افرادی که مقابل امام حسین علیه السلام ایستاده و با آن حضرت جنگیدند. درواقع بسیاری از کسانی هم که در جنگ شرکت کرده و در لشکر عمر سعد و عبیدالله بن زیاد بودند، از کرده خود پشیمان شدند.

به همین علت شیعیان بعد از شهادت امام مظلوم خود به سرزنش یکدیگر پرداختند و مدام به این جنایت فکر می‌کردند که خودشان امام را به کوفه دعوت کردند و بعد در برابر آن حضرت شمشیر کشیدند. این طور که اساس قیام توابین در میان مردم کوفه شکل گرفت.

موضع‌گیری توابین

آیا از نوع موضع‌گیری توابین در تاریخ مطالب و سندی وجود دارد؟

بله. در تاریخ نمونه‌های زیادی از اسناد مربوط به توابین و قیام آن‌ها ذکر شدن است. به عنوان مثال ثبت شده که از رهبران معروف و اثرگذار این قیام، اسماعیل بن صرد و خزاعی و مسیب بن نجبه بودند.

در این میان، مسیب بن نجبه یکی از افراد شجاعی بود که در جوانی در لشکر حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام حضور داشت و از یاران آن حضرت به شمار می‌رفت ولی در زمان قیام امام حسین علیه السلام، آن حضرت را یاری نکرد. او هم از کرده خود به شدت نادم شده و توبه کرده بود.

اما خطبه‌ها و سخنرانی‌های اثرگذار او در قیام توابین مشهور است و در منابع ثبت شده است. مانند اینکه به مردم می‌گفت: «ما به طول عمر مبتلا و به انواع فتنه‏ها دچار شده‌ایم. بهتر این است که سوى خداى خود برویم و در شمار کسانی که این آیه فردا روزی در مورد آنان صدق می‌کند، شمرده شویم: مگر شما را [آن قدر] عمر دراز ندادیم که هر کس که باید در آن عبرت گیرد، عبرت می‌گرفت و [آیا] براى شما هشداردهنده نیامد؟ امام على علیه السلام فرمود: عمرى که خداوند به انسان مى‏دهد و او را با آن عمر معذور مى‏دارد فقط شصت سال است. حال همه ما به این عمر رسیده‌ایم، در حالی که اصرار داشتیم خود را پاک و منزه بداریم و به این پرهیزگارى تظاهر کنیم ولى خداوند ما را دروغ‌گو و مدعى دیده که در تمام کارهاى فرزند پیغمبر خدا تخلف کرده‏ایم و حال این که قبل از واقعه، نامه‏ها و پیغام‌های متعدد او به ما رسید و اتمام حجت کرد و از ما یارى خواسته و خواسته خود را نهان و آشکار اظهار کرده بود تا آن که در کنار و پناهگاه ما کشته شد و ما او را با نیرو و دست یارى نکردیم و با زبان هم از او دفاع ننمودیم. از بذل مال در راه نجات یا پیروزى او خوددارى کردیم. از عشایر و اقوام خود هم براى او نصرت و مدد نخواستیم. عذر ما نزد خداوند هنگامى که (در قیامت) پیغمبر خود را ببینیم چه خواهد بود؟ و حال این که دوست و فرزند و تمام ذریه و نسل او میان ما کشته شده‏اند. به خدا هیچ عذرى نخواهید داشت مگر این که کشندگان او را بکشید و انتقام گیرید و تمام کسانی که براى قتل او تجهیز و روانه شده‏اند از میان بردارید یا این که در این راه کشته شوید که شاید خداى ما از ما خشنود شود من از بازخواست و عذاب خداوند در قیامت آسوده و ایمن نخواهم بود.»

ترکیب توابین

در این میان مردم کدام شهرها در قیام توابین حضور داشتند؟ آیا فقط مردم کوفه از یاری نکردن امام حسین علیه السلام پشیمان شده و توابین را شکل داده بودند؟

سخنان مسیب بن نجبه تأثیر زیادی بر روی مردم گذاشت و وقتی قیام شکل گرفت، اسماعیل بن صرد خزاعی را به عنوان رهبر اصلی گروه و قیام خود انتخاب کردند. در این میان مردم کوفه بخش اصلی توابین را شکل می‌دادند. چون خود آن‌ها امام را به شهر خود دعوت کرده و سپس از یاری آن حضرت سر باز زده بودند.

البته سلیمان بن صرد برای بزرگان و سران شیعه در شهرهای دیگر هم نامه‌نگاری‌هایی انجام داد و آن‌ها را به یاری قیام دعوت کرد. به این ترتیب مردمی از شهرهای بصره و مدائن هم به این قیام پیوستند.

موضع و فرار دشمنان

وقتی دشمنان و قاتلان حضرت اباعبدالله علیه السلام از قیام توابین آگاه شدند، چه کردند؟

ظهور و بروز قیام توابین بعد از مرگ یزید ملعون بود. در آن دوران و در اثر مرگ آن ملعون، مردم زیادی به قیام پیوستند. در این میان، عبیدالله بن زیاد که نقش مهمی در شهادت امام داشت و آن زمان حاکم بصره بود، از این شهر فرار کرد و به شام رفت. به این ترتیب شام محل مآمن و پناهگاه عبیدالله بود.

اهداف قیام توابین

آیا توابین فقط به قصد خونخواهی و انتقام گرفتن از قاتلان شهدای کربلا قیام کردند و یا در این میان اهداف دیگری هم داشتند؟

مهم‌ترین هدف توابین را می‌توان با بررسی سخنان و موضع‌گیری‌های آن‌ها که در تاریخ مشخص شده، به دست آورد. بزرگان شیعه در جلسات خود سعی می‌کردند تا این هدف مهم را برای اعضا و مردم مشخص کنند که می‌خواهند از قاتلان امام حسین علیه السلام انتقام بگیرند تا از این طریق کوتاهی و اهمال و اشتباه خود را جبران کنند، چه در این راه موفق شوند و چه کشته شوند.

حتی شعار قیام هم «یا لثارات الحسین علیه السلام» بود تا مشخص باشد که آن‌ها به قصد خونخواهی و انتقام قیام کرده‌اند.

منبع:باشگاه خبرنگاران