تقابل عقلانیت و تکبر در نگاه امام باقر

عقیق:این روزها مردم به سبب گرفتاری‌هایی که برایشان پیش آمده خواسته یا ناخواسته دست به رفتارهایی می‌زنند که کدورت‌ها را افزایش و همدلی‌ها را به شکلی محسوس کاهش می‌دهد. این در حالی است که امروز به همدلی و کنار گذاشتن کدورت‌ها و اختلافات نسبت به هر زمان دیگری نیازمندتر هستیم.

عبور از این روزهای سخت و رسیدن به آسانی‌ها رفتارهایی را می‌طلبد که از سر عقلانیت و با درایت انتخاب شده باشند. رفتارهای احساسیِ یک انسان، که از پس زاویه‌ دید محدود او ایجاد شده‌اند نه تنها برای مخاطبان آن فرد، گرفتاری و چالش ایجاد می‌نمایند که حتی خود فرد را نیز وارد بن‌بستی عظیم خواهند کرد.

تکبر در نگاه امام باقر (ع)

اگر شخصی گرفتار یک رذیله‌ اخلاقی مانند عجب، غرور و تکبر باشد، این رذیله‌ اخلاقی در بزنگاه‌های حساس، آسیب‌های فراوانی را به همراه خواهد آورد و او را گرفتارتر خواهد کرد. در نگاه امام باقر (ع) خلق بدی همچون تکبر نه تنها دنیای فرد متکبر را برایش جهنم خواهد کرد بلکه آخرت او را نیز تباه خواهد نمود ایشان در بیان نورانی خود می‌فرمایند: «الکِبرُ مَطَایَا النَّارِ [۱] کبر و بزرگی نمودن(به منزله‌) مرکبی است که سوار خود را به سوی آتش می‌برد.»

در روزهایی که بسیاری از مردم کشور عزیزمان گرفتار مسائل اقتصادی و ترس‌های ناشی از کرونا هستند رفتارهای ناامیدکننده‌ای مانند چشم و هم‌چشمی‌ها، خرج‌های آنچنانی، مانورهای تجملی و اموری از این قبیل بر سختی زندگی‌ها خواهد افزود. رفتارهای متکبرانه و خودخواهانه اگر در زمان فراوانی نعمت بد باشد در روزهایی که بسیاری در مضیقه‌ مالی هستند و در تهیه‌ مایحتاج ضروری خود درمانده‌اند بسیار بدتر جلوه می‌کند.

متکبر خود را مستحق انجام گناه می‌داند

یک مرکب، حرکت در مسیر سخت را برای راکبش آسان می‌کند و در اینجا می‌توان از کلام امام باقر (ع) این مطلب مهم را استفاده نمود که تکبر هموارکننده‌ مسیر انسان برای مرتکب شدن دیگر گناهان است. کسی که متکبر است آمادگی بیشتری برای انجام دادن گناهان دیگر را دارد چرا که گاه او خود را مستحق انجام آن گناه می‌داند و خود را تافته‌ جدابافته از دیگران می‌پندارد. در باب علت این ویژگی که چرا تکبر برای رسیدن به گناهان دیگر و مبتلا شدن به گرفتاری عظیمی همچون آتش جهنم، حکم یک مرکب رهوار را دارد، می‌توان مطالب زیادی را بیان نمود که درست هم باشند اما شنیدن علت این مسأله از زبان امامی که خود شکافنده‌ی علوم است شیرین‌تر، دلنشین‌تر و البته پذیرفته‌تر است و ما را به جواب کامل و جامع خواهد رساند که نه تنها جنبه‌های دنیایی در آن لحاظ شده است که جنبه‌های آخرتی را نیز مد نظر قرار داده است.

چگونه تکبر باعث گرفتاری‌ها و آلودگی‌های بیشتر می‌شود

امام باقر (علیه السلام) به بیان علت زمینه‌ساز بودن تکبر برای گفتاری‌های بیشتر و آلودگی‌های گسترده‌تر می‌پردازد و می‌فرماید: «مَا دَخَلَ قَلْبَ اِمْرِئٍ شَیْءٌ مِنَ اَلْکِبْرِ إِلاَّ نَقَصَ مِنْ عَقْلِهِ مِثْلَ مَا دَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ قَلَّ ذَلِکَ أَوْ کَثُرَ [۲] در قلب هر کس مقدارى کبر داخل شد به همان نسبت از عقلش کاسته مى‌شود چه زیاد باشد یا کم.» خاصیت تکبر این است که قدرت تعقل را کم می‌کند و هرگاه این قدرت از انسان گرفته شد، قوه‌ی تشخیص او به درستی کار نخواهد کرد و خوب را از بد تشخیص نخواهد داد بنابراین کسی که دچار عجب است استعداد و آمادگی خروج از مسیر درست را داراست.

تکبر در تقابل با عقل است

با این بیان امام باقر (ع) تقابل عقل با تکبر مشخص می‌شود. در کلام امامان معصوم (ع) عقل وسیله‌ای است که انسان با استفاده از آن بندگی خدا را انجام می‌دهد و بهشت و رضوان الهی را کسب می‌نماید و به همین دلیل است که امام باقر (علیه السلام) راه مبارزه با تکبر را نیز در استفاده‌ درست از عقل و کسب شناخت به وسیله‌ آن بیان می‌نماید آنجا که بیان می‌فرماید: «سُدَّ سَبیلَ العُجبِ بِمَعرِفَةِ النَّفسِ [۳] راه خودپسندى را با خودشناسى ببند.»

عُجب و کِبر گرچه تفاوت‌های اندکی با هم دارند اما صفاتی هستند که مفهوم و ریشه مشترکی دارند و هر دوی آنها در خودبزرگ‏‌بینی و غرور مشترک هستند. راه رهایی از عجب، غرور و تکبر این است که انسان در احوالات و رفتارهای خود تعقل و تفکر کند. شخصی که به جایگاه واقعی خود در عالم هستی واقف باشد و بر آثار رفتار خود تعقل کند و این موارد بسیار مهم را دائماً برای خود متذکر شود بر مرکب تکبر سوار نخواهد شد چرا که با ایجاد این نوع زاویه‌ دید که به نگاه فرد وسعت می‌دهد جایی برای تکبر نخواهد یافت.

چهار درسی که خدا در چهار نکته پنهان کرده است

امام باقر (علیه السلام) به انسانی که به دنبال پیدا کردن مسیر درست زندگی است شیوه‌ درست فکر کردن را هم می‌آموزد و انسان را دعوت به دقت در آنها می‌نماید تا او را از خودپسندی و تکبر برهاند آنجا که خطاب به ابو بصیر می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَخْفَی أَرْبَعَةً فِی أَرْبَعَةٍ أَخْفَی: رِضَاهُ فِی طَاعَتِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ شَیْئاً مِنْ طَاعَتِهِ فَرُبَّمَا وَافَقَ رِضَاهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ وَ أَخْفَی سَخَطَهُ فِی مَعْصِیَتِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ شَیْئاً مِنْ مَعْصِیَتِهِ فَرُبَّمَا وَافَقَ سَخَطُهُ مَعْصِیَتَهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ وَ أَخْفَی إِجَابَتَهُ فِی دَعْوَتِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَ‏شَیْئاً مِنْ دُعَائِهِ فَرُبَّمَا وَافَقَ إِجَابَتَهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ وَ أَخْفَی وَلِیَّهُ فِی عِبَادِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ عَبْداً مِنْ عَبِیدِ اللَّهِ فَرُبَّمَا یَکُونُ وَلِیَّهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ» [۴] خدای تبارک و تعالی چهار چیز را در چهار چیز پنهان داشته است: خوشنودی خود را در میان طاعت‌ها، پس هیچ طاعتی را کوچک مشمار که بسا خوشنودی خداوند در همان باشد و تو ندانی. خشم خود را در میان گناهان پنهان کرده، پس هیچ گناهی را کوچک مپندار که شاید خشم خدا در همان باشد و تو ندانی. اجابت خویش را در میان دعاهایش پنهان نموده، پس هیچ دعائی را کوچک مدار که بسا همان دعای مستجاب باشد و تو ندانی. ولی خود را در میان بندگان خود پنهان داشته، پس به هیچ بنده‏‌ای از بندگان خدا با چشم حقارت منگر که شاید همان ولی خدا باشد و تو ندانی.

مصطفی راهی

پی‌نوشت:

۱.وسایل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۵، ص۳۳۷، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، ۱۴۱۶ه ق.
۲. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، محمدباقر مجلسی، ج۷۵، ص۱۸۶، انتشارات دار احیاء التراث العربی، لبنان.
۳.همان، ص۱۶۲.
۴.همان، ج۶۸، ص۱۷۶.