رفیق من، سنگ صبور غم‌هام...

رضا صیادی- دوست كيست؟ اين گفته حضرت امير چقدر دلنشين است كه مي­گويد: «دوست، انسانى است كه همان خودت است، جز آن كه كالبدش غير توست». گروهي معتقدند دوستی یك نوع قرار داد اخلاقی است كه با انگیزه های خاص دنیوی و اخروی بین افراد به وجود می آید و گروهي ديگر بر اين باورند كه دوستي يك نوع رابطه خاص است كه در شرايط خاص شكل مي­گيرد. شرايطي مثل هم ذات پنداري و يا فرار از تنهايي و يا انگيزه هاي ديگر. اگر نداني اصل و اساس دوستي چيست و اصلا چرا انسان بايد با ديگران طرح دوستي بريزد، ممكن است لفظ دوست و كاربرد دوست را با خيلي چيزهاي ديگر اشتباه بگيريم. اين دوستي اي كه اينقدر قرآن و ائمه به آن تاكيد كرده اند ،خودش عالمي دارد كه اغلب ما انسان­ها از آن غافليم. بشناسيم.

تعریف دوستی

در كتاب «المحجّة البیضاء»  دوستی چنین تعریف شده: «دوستی یعنی همنشینی، معاشرت و گفتگوی انسان با افرادی كه به آنها علاقه و محبت دارد، زیرا با غیر دوست معمولاً كسی قصد معاشرت ندارد. این دوستی و ارادت و محبت ، یا لِذاته است و یا مجازی و واسطه ای است كه انسان به وسیله آن به دوست حقیقی برسد». همه مي دانيم كه دوستي حقيقي، دوستي خداست. اين را در آيه 165 سوره بقره مي­خواهيد: «آنان كه ایمان دارند بیشترین محبت و عشقشان به خداست». ولي دوستي با مردم از جنس ديگري ست. در کتاب عيون اخبار الرضا(ع) آمده که پیامبر فرمود: «اساس عقل، پس از ايمان، دوستى با مردم است».  آيه 62 و 63 سوره انفال در مورد اينكه اصلا چطور اين رابطه ايجاد شده ،مي­گويد: « اوست كه تو را به يارى خود و يارى مؤمنان تأييد كرد و دل‏هايشان را به هم الفت داد. اگر همه آنچه را كه در زمين است انفاق مى‏كردى، دل‏هايشان را به يكديگر الفت نمى‏دادى، ولى خدا دل‏هايشان را به يكديگر الفت داد كه او عزيز و حكيم است». حضرت امير در غررالحكم تعريف جالبي از دوست دارد: «دوستى، ميل دل‏ها به يكديگر است، به سبب الفت يافتن جان‏ها». قرآن آنقدر بر ایجاد ارتباط دوستانه و صمیمی بین مومنان تاکید می‌کند که  در آيه 10 سوره حجرات مي­گويد همه مومنان برادرند: «مؤمنان  برادرند. پس ميان برادرانتان، اصلاح كنيد». چون پيوند دوستي خواست فطري ست، پس همه  خواهان ايجاد اين ارتباط هستند بطوريكه حضرت امير(ع) در حكمت 12 نهج­البلاغه مي­فرمايد: «عاجزترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوست عاجز باشد و از او عاجزتر کسی است که دوستان به دست آورده را از دست بدهد» و در جاي ديگر مي­فرمايد: «غریب کسی است که در زندگی خویش دوستی ندارد».

دوست خوب كيست؟

حالا باید فهمید دوست خوب کیست و به چه کسی میتوان امید دوستی داشت. نخستین شرطی که لازم است در یک دوست خوب وجود داشته باشد، ایمان و تقوا است‌. خداوند در آيه 28 سوره كهف به پیامبر(ص) دستور می‌دهد: «با کسانی باش که پروردگار خود را صبح و عصر می‌خوانند، و تنها ذات او را می‌طلبند، هرگز چشم‌های خود را به خاطر زینت‌های دنیا از آن‌ها برمگیر». در شأن نزول این آیه در تفسير نمونه آمده است:« گروهی از اشراف و ثروتمندان‌،به پيامبر(ص) گفتند اگر فقرا و مستمندان را از خود دورسازی‌، ما به نزد تو می‌آییم براي همين اين آيه نازل شد.» از نگاه قرآ،ن میزان شخصیت انسانها رابطه مستقیمی با اعتقادات آنها دارد. آيه 1 سوره ممتحنه را بخوانيد: «ای کسانی که ایمان آورده‎اید! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید. شما به آنان اظهار محبت می‎کنید، در حالی که آنها به آنچه از حق برای شما آمده، کافر شده‎اند». پس يادتان باشد كه ايمان خيلي مهم است.

دوست خوب بايد عاقل هم باشد. حضرت علي در غررالحكم مي­فرمايد: «همنشینى با دوست خردمند، زندگى بخش جان و روح است» و در همانجا ميگويد: «دشمن با خرد براى تو از دوست نادان مطمئن‏تر است». از نظر مولا، اصالت خانوادگي هم مهم است و مي­فرمايد: «از دوستی و رفاقت با کسی که از نعمت عقل بی‌بهره است، خودداری کنید و به کسی که اصالت خانوادگی ندارد، احسان نکنید و او را برنگزینید، زیرا کسی که عقل ندارد به گمان این که به شما نفع می‌رساند،زیان وارد می‌آورد و کسی که اصالت خانوادگی ندارد، به کسی که به او احسان و خوبی کرده، بدی و آزار روا می دارد».

امام صادق(ع) هم در بحارالانوار سفارش هایی برای دوست یابی دارد: «از دوستی و معاشرت با افرادپست و فرومایه خودداری کنید، چون در چنین دوستی و معاشرتی، هیچ گونه خیر و صلاحی وجود ندارد».

دوست خوب بايد به تعهدات هم پايبند باشد. در اصول كافي و امالي شيخ صدوق به نقل از امام صادق‏(ع) آمده است: «دوستى حد و مرزى دارد. هر کس آنها را مراعات کرد، دوست حقیقى است و گرنه نسبت دوستى به او نده. آنکه نهان و آشکارش براى تو یکسان باشد، زینت تو را زینت خود و عیب تو را عیب خویش شمارد، اگر به ریاست و ثروت و مقام برسد، رفتارش عوض نشود، اگر تمکن پیدا کرد، از آن چه دارد نسبت به تو دریغ نورزد و تو را در گرفتارى‏ها رها نکند و تنها نگذارد».

امام علی (ع) هم در این باره می‌فرماید: «دوست واقعی نخواهد بود مگر اینکه دوستش را درسه حالت فراموش نکند؛ به هنگامی که دنیا به او پشت کرده، وقتی که غایب است وپس از مرگ»

دوست خوب باید شما را به نیکی بخواند آيه 71 سوره توبه این را به درستی بیان کرده: «مردان و زنان با ايمان دوستان يكديگرند كه به كارهاى پسنديده وا مى‏دارند و از كارهاى ناپسند باز مى‏دارند».

مزاياي دوست

مزایای دوست خوب يا بد، تنها به  زندگي اين دنيايي ختم نميشود، به آن دنيا هم مربوط ميشود.

آيه 27 و 28 سوره فرقان را بخوايند، خودتان متوجه مي­شويد: «و روزى است كه ستمكار دستهاى خود را مى‏گزد [و] مى‏گويد اى كاش با پيامبر راهى برمى‏گرفتم؛ اى واى كاش فلانى را دوست نگرفته بودم». در تفسير مجمع البيان در تفسير اين آبه آمده: «عُقبة اَبی مُعَیط و أبی بن خَلَف، دو دوست صمیمی بودند. عقبه، هرگاه از سفر به مکه باز می‌گشت، بزرگان و افراد سرشناس قبایل را به میهمانی دعوت می‌کرد، او در حالی که هنوز مسلمان نشده بود، پیامبر(ص) را هم به میهمانی دعوت کرد. رسول خدا(ص) وقتی سر سفره حاضر شد، فرمود:«من از غذای تو نمی‌خورم ،مگر این که مسلمان شوی» عقبه که نمی‌خواست پیامبر(ص) سفره و غذای او را ترک کند، مسلمان شد. خبر مسلمان شدن«عقبه» به گوش دوستش«أبَی بن خلف» رسید و او از این که«عقبه» رفاقت پیامبر(ص) و مسلمانی را برگزیده بود، سخت ناراحت شد و به عقبه گفت که با اهانت به محمد، رفاقت آن حضرت را رها کند و شرط دوستی را عملی کند. عقبه هم از رفاقت با پیامبر(ص) دست کشید و راه کفر و گمراهی را پیش گرفت، بعد از آن هم، عقبه در«جنگ بدر» و «اُبَی بن خَلَف» در «جنگ احد» در حالی که برضد اسلام و پیامبر(ص) قیام کرده بودند کشته شدند». آیه 67 سوره زخرف هم می­گوید: «در قیامت همه دوستان به استثنای متقین، دشمن یكدیگرند»

آيات 100 و 101 شعرا در مورد شفاعت دوستان می­گوید: «در نتيجه شفاعتگرانى نداريم و نه دوستى نزديك» علامه طباطبايي در جلد 15 تفسير الميزان در تفسير اين آيات ميگويد: «پیامبر(ص) فرمود: بعضی از بهشتیان می گویند چه بر سر دوست ما آمد(در حالی که دوستانشان در جهنم هستند) خدا برای اینکه قلب این مؤمن را شاد کند، فرمان می­دهد که دوستش را از دوزخ خارج کنند و به بهشت بفرستند. اینجاست که باقی ماندگان در دوزخ می گویند؛ نه شفاعتگرانی داریم و نه دوست نزدیکی». شاید به همین خاطر باشد که علی(ع) فرموده است: «بر شما باد به انتخاب دوستان شایسته؛ زیرا آنها بهترین توشه اند در دنیا و آخرت»

برای اینکه رستگار شوید، خوب است تعداد دوستانتان را زیاد کنید.مولا على(ع) در الامالي شيخ صدوق مي­فرمايد: «تا آن جا كه مى‏توانى بر شمار دوستان بيفزا كه هرگاه از آنان يارى خواسته شود، تكيه‏گاه و پشتيبان هستند». و یادتان باشد با همسطح خودتان دوستی کنید. امام باقر(ع) مى‏فرماید: «هرگاه خواستى با کسى همنشین شوى، با کسى که مثل تو است رفیق شو و با کسى که عهده‌دار تو شود رفاقت نکن که این دوستى مایه ذلت و خوارى است».

رازت را نگو!

بارها گفته ايم كه در هر چيزي بايد تعادل را حفظ كرد! هر چيز متعادلش خوب است. در دوستي هم همينطور، بايد روي خط راه رفت. امام علی(ع) در نهج­البلاغه می فرماید: «با دوستت با حفظ جهات و مدارا اظهار دوستی کن، شاید روزی دشمنت شود. همچنین در اظهار دشمنی نیز مدارا کن، شاید روزی دوستت گردد». و همچنین در بحار مي­فرمايد:« همه دوستى را نثار دوستت كن امّا همه اعتمادت را نه. از جان و مالت در راهش بگذر و با او همدردى كن، امّا همه رازهايت را با او در ميان مگذار. بدين‏ترتيب هم حقّ حكمت را به تمامى ادا كرده‏اى و هم حقوق دوستى را به جا آورده‏اى!». امام صادق(ع) هم در تحف­العقول مي­فرمايد: «به دوستت اعتماد مطلق نداشته باش، زيرا زمين خوردن بر اثر اعتماد، قابل جبران نيست».

امان از جدايي

خب حالا با هم دوست شدید، مراقب باشید که این دوستی را به هیچ قیمتی از دست ندهید. آیه 7 سوره ممتحنه می­گوید: « اميد است كه خدا ميان شما و ميان كسانى از آنان كه ايشان را دشمن داشتيد دوستى  برقرار كند و خدا تواناست و خدا آمرزنده مهربان است». امام علی(ع) در غررالحکم می­فرماید:« از هيچ دوستى مدور مشو ،گر چه كافر شود». در کتاب اصول کافی آمده که رسول خدا(ص) فرمود: «اعمال هر هفته اهل دنيا در روزهاى دوشنبه و پنج‏شنبه بر خداوند عرضه مى‏شود. پس هر مؤمنى آمرزيده مى‏شود، مگر آن كه ميان او و برادرش كينه‏اى باشد كه در اين صورت، گفته مى‏شود عمل اين دو را رها كنيد تا با يكديگر آشتى كنند». امیرمومنان در غررالحکم می­فرماید: «سه چيز، سوزنده و كُشنده است: فقرِ پس از دولتمندى، خوارى پس از عزّت و از دست دادن دوستان». یک چیز دیگر  را هم خوب بدانید آنهم اینکه وقتی از هم جدا شدید و یا به قول معروف قهر کردید، برقراری دوستی دوباره سخت است. به قول امام على(ع): «از جا كندن كوه‏هاى استوار، آسان‏تر از الفت دادن دل‏هاى رميده از يكديگر است». ولی در عوض برای آشتی کردن؛ حدیث جالبی از وجود دارد. رسول خدا به اصحابش گفت: « شما را از آنچه از درجه روزه، نماز و صدقه برتر است خبر دهم؟» گفتند:« آرى» حضت گفت :« آن، آشتى ميان افراد است، چرا كه اختلاف زداينده ايمان است».