شناخت دستگاه‌ها و ردیف‌های موسیقی ایرانی برای نوحه‌سرایان واجب است

عقیق:دوره دوم از کارگاه نوحه و سرود آیینی با حضور مهدی زنگنه و جمعی از شاعران آیینی کشورمان در  باشگاه خبرنگاران پویا درحال برگزاری است.

در این کارگاه مهدی زنگنه شاعر و مداح اهل بیت نکاتی را درباره ساخت و تولید نوحه به علاقه‌مندان این حوزه آموزش داد.

گزیده چهارمین جلسه از دوره دوم این کارگاه به‌شرح ذیل است:

هر کدام از دستگاه‌های هفت گانه موسیقی ایرانی حال و هوایی مخصوص به خود دارند و حس و حالی متفاوت را به شنونده منتقل می‌کنند. نوحه سرای اهل بیت (ع) آن هنگام که نوحه یا سرودی برای محافل مذهبی می‌سراید، خواسته یا ناخواسته در یکی از همین دستگاه‌ها ملودی می‌سازد. البته اگر آگاهانه مایه و جنس ملودی‌اش را انتخاب کند، مسلماً اثری کامل‌تر و تاثیرگذارتر خلق خواهد کرد. پس باید باور کنیم شناخت عمومی دستگاه‌ها و ردیف‌های موسیقی ایرانی برای نوحه‌سرایان واجب است. کما این که تعزیه خوانان و نقالان در اعصار گذشته مقام‌های موسیقی را می‌شناختند و نغمات و الحان مناسب را با توجه به اشعار به استخدام می‌گرفتند.

 در روزگار ما پرکاربردترین دستگاه موسیقی در نوحه‌ها دستگاه شور است. همان گونه که در دهه‌های 30 و 40 و 50 دستگاه چهارگاه بیشتر از دیگر دستگاه‌ها مورد استقبال نوحه سرایان قرار می‌گرفت، پس از پیروزی انقلاب و به ویژه با آغاز جنگ، دستگاه شور رواج بیشتری دارد. انتخاب آگاهانه یا ناآگاهانه نوحه سرایان از این دو دستگاه کاملاً به اوضاع و احوال جامعه و فضای عمومی زندگی مردم بستگی داشته و دارد.

در سال‌های حکومت پهلوی، خیزش‌های مردمی ایجاب می‌کرد که از دستگاه چهارگاه با اتمسفر حماسی‌اش بیشتر استفاده شود. با شروع جنگ تحمیلی و شهادت ها و فراق‌ها و فراگیری فضای اشک آلود در مجالس مذهبی دستگاه شور رواج می‌یابد. بسیاری از نوحه‌هایی که در ذهن  مردم ماندگار شده‌است در همین دو دستگاه است. حال آن که پنج دستگاه دیگر نیز ظرفیت‌های بسیاری برای القای احساسات گوناگونی دارند.

اما سوالی که هنرجویان مطرح می‌کنند این است که پس از انتخاب دستگاه و گوشه مدنظر، چگونه آن را به نوحه تبدیل کنیم؟ طی این مسیر، اندکی پیچیده و نیازمند کسب تجربیات گوناگون است. اما آن چه در این جلسه می‌توان آموزش داد، یکی از تکنیک‌های نوحه‌سرایی است. با امید به این که هنرجویان هیچ شبانه روزی را بدون تمرین سپری نکنند و مدام به بازی‌های ذهنی و نوشتاری برای ساخت نوحه و سرود بپردازند.

قدم اول

ابتدا باید تصمیم بگیریم که چه نوع ملودی را می‌خواهیم تولید کنیم؟ شاد؟ غمگین؟ حماسی؟ عاطفی؟

برای مجلس حضرت عباس(ع) چندین نوع نوحه می‌توان ساخت. نوحه‌ای حماسی با این موضوع به شخصیت ایشان و عزم میدان کردن و رجزهای شان اشاره می کند؛ و نوحه‌ای غمناک و عاطفی به عطش، وداع از حرم، شهادت و رسیدن امام بر بالین شان می‌پردازد. اول باید تصمیم بگیریم کجای مقتل را از زبان چه کسی می خواهیم روایت کنیم؟ راوی دانای کل است؟ یا اول شخص؟ اول شخص کیست؟ حضرت اباالفضل(ع)؟ امام؟ حضرت زینب(س)؟ حضرت سکینه (س)؟

وقتی تکلیف مان با اتمسفر اثر مشخص شد باید ببینیم کدام دستگاه مناسب این حال و هواست؟

به عنوان مثال اگر بخواهیم نوحه ای حماسی بسازیم به سراغ چهارگاه می رویم. قدم اول انتخاب جنس ملودی و دستگاه آن است.

قدم دوم

شاید علی القاعده باید بگویم بر اساس جنس ملودی، یک خط ملودی را در ضرب آهنگ و وزن عروضی دلخواه برده و فراز به فراز ملودی را پیش ببرید. اما خیر! می خواهم یک تکنیک شخصی را بر اساس تجربیات فردی ارائه کنم. بیایید با هم مسیر جدیدی را تجربه کنیم:

به ذهن تان فشار بیاورید و یک جمله، یا تکیه کلام، یا مضمون تازه بیابید که به ماجرای حضرت عباس(ع) ارتباط دارد. به هر چه رسیدید آن را تبدیل به یک مصراع کنید. آن مصراع حتما یک وزن عروضی دارد. وزن عروضی اش را بیابید. این مصراع هسته نوحه شماست. همه چیز باید بر اساس این هسته شکل بگیرد.

قدم سوم

برای هسته ی نوحه تان در دستگاه انتخابی تان بهترین ملودی را بسازید. اگر نیازی به یک مصراع مکمل دارد آن را تبدیل به یک بیت کنید. ممکن است هسته نوحه تان به درد گوشواره (ترجیع) بخورد. ممکن است برای مطلع نوحه باشد یا حتی در فرازهای میانی. فرقی ندارد. مهم انتخاب و تشخیص شماست. البته نوعا این گونه هسته‌ها بیشتر یا در مطلع می‌آیند یا ترجیع. ولی باز هم انتخاب با شما و حس شماست.

قدم چهارم

ملودی فراز‌های دیگر را بر اساس ملودی هسته اصلی بسازید. اگر نوحه‌تان دو فراز یا سه فراز یا بیشتر دارد، فرقی ندارد. ملودی بقیه فرازها بسازید. وزن عروضی فراز به فراز پیدا کنید. حالا از اینجا به بعد همان مسیری را بروید که در تمرین جلسه دوم رفتید.

منبع:تسنیم