آیات "بهداشت روان" در قرآن

عقیق:پاسخ به شبهات از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از شبهات قرآنی و پاسخ های آن، برگرفته از «درگاه اینترنتی مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن» خواهد پرداخت.

- سؤال

آيات قرآن راجع به بهداشت روان كدام است؟

- پاسخ

پيش از پاسخ توجّه به چند نكته ضروري مي‎نمايد:

الف: مراد از علم بهداشت، علم معالجة امراض نيست بلكه علم پيشگيري است بنابراين مراد از بهداشت رواني اين است كه چگونه مي‎توان روح و روان را سالم نگه ‎داشت تا به امراض روحي مبتلا نشود.

بهداشت روان برپاية تحقيقات علمي روان‎شناسي بنا نهاده شده است و روانشناسان و روانكاوان آن را بيان مي‎نمايند.

ب: بايد توجّه داشت كه، قرآن كريم يك كتاب علمي مدون به معناي مصطلح روز نيست بلكه كتاب هدايت، ارشاد، تربيت و پرورش روح و روان است، ولي از آنجا كه در ارتباط مستقيم با انسان و روح و روان اوست مي‎توان بعضي از اصول اساسي بهداشت رواني را كه در روانشناسي بيان شده و يا در آينده بيان خواهد شد در قرآن به صورت دستور العمل‎هاي شرعي و يا توصيه‎هاي اخلاقي به دست آورد.

امراض روحي -رواني قابل احصاء و شمارش نيست چون روح و روان آدمي تحت شرائط مختلف، تربيتهاي متفاوت، برخوردهاي متعدد وعقائد گوناگون برخوردار از روحيات مختلف مي‎گردد كه برخي خوب و از محاسن اخلاقي است و بعضي بد و از امراض رواني مي‎باشد.

قرآن به‎گونه‎اي ضمن اشاره به اين امراض دستورهايي براي پيشگيري از بروز آنها داده است؛ به طور كلي مي‎توان گفت: تمام آياتي كه در زمينة مسائل عبادي، اخلاقي، صفات خداوند و معاد و جزاء و پاداش آمده است به نوعي در بهداشت روان مؤثر است و در رفع اضطراب و نگراني‎ها و رفع استرسهاي روحي و امراض رواني دخالت مستقيم دارد.

ج: زير بناي روان شناسي اسلامي همان حقيقتي است كه در قرآن مجيد و گفتار رهبران ديني آمده است و پيامبران به عنوان پزشكان روح و روان آن را بيان نموده‎اند.

از آنجا كه بررسي دقيق آيات قرآن در اين زمينه، فرصتي بيشتر توأم با كارشناسي را مي‎طلبد كه از عهدة اين نوشتار خارج است، فقط براي نمونه، برخي از آيات را ياد آور مي‎شويم.

1- ياد خدا: اضطراب و نگراني، يكي از بزرگترين بيماري‎هاي رواني است كه بشر به آن مبتلا مي‎شود. قرآن در يك آية كوتاه، اساسي‎ترين عامل در دفع اين بيماري روحي را بيان مي‎كند و آن ذكر خدا و ايمان به اوست (الا بذكر اللّه تطمئن القلوب)(رعد/28).

از سوي ديگر دربارة خدافراموشي مي‎فرمايد: و لا تكونوا كالذين نسوا اللّه فانساهم انفسهم، همچون كساني نباشيد كه خدا را فراموش كردند، خدا آنها را به خودفراموشي گرفتار كرد (حشر/19).

اضطراب و نگراني خود معلول عوامل ديگري از قبيل؛ ترس و وحشت، ضعف وناتواني، بدگماني و خيالبافي، دنياپرستي، احساس پوچي در زندگي، آيندة تاريك، گذشته‎اي ظلماني و... مي‎باشد؛ شكي نيست كه ياد خدا همة اين نگراني‎ها را ذوب مي‎كند؛ انساني كه به ياد خدا باشد نه از چيزي مي‎هراسد و نه احساس ضعف و ناتواني مي‎كند، نه احساس پوچي در زندگي مي‎كند، نه از آيندة خود نگران است و نه از گذشتة ظلماني خود وحشتي دارد، چون ياد خدا همة نگراني‎ها را ازبين مي‎برد.

هو الذي انزل السكينة في قلوب المؤمنين، همانا خداوند كسي است كه سكينه و آرامش در قلوب مؤمنين ايجاد مي‎كند.

2- تقوا و تزكيه: بي‎شك گناه يك نوع بيماري است و براي مداواي گناهكاران بايد از اصول رواني استفاده كرد، قرآن كريم بسياري از گناهان، مانند نفاق را به عنوان بيماري رواني معرفي نموده و براي پيشگيري و بهداشت روان از يك سوي، پيروان خود را به تقوي و پرهيزگاري سفارش مي‎كند و از سوي ديگر از عوامل و موجبات آلوده شدن به گناه نهي مي‎كند، بنابراين تمام آياتي كه دستور به تزكيه و تقواي الهي مي‎دهد، نيز مي‎تواند به عنوان آيات بهداشت روان مطرح شود و اين سخني است كه علم امروز به آن اعتراف دارد، علاوه برآن برخي آيات مربوط تقوا با صراحت پرده‎هاي يأس و نوميدي را مي‎درد و نور اميد را به قلب‎ها مي‎تاباند و به تمام افراد پرهيزگار وعده نجات و حل مشكلات مي‎دهد(و من يتق اللّه يجعل له مخرجاً)(طلاق/2).

يادآور مي‎شود ازآنجا كه اولياء الهي از آرامش كامل و سلامتي جاويد روان برخوردارند (لا خوف عليهم و لا هم يحزنون)، قرآن كريم آنان را مؤمنان و پرهيزگاران معرفي مي‎نمايد (الذين آمنوا و كانوا يتقون)(يونس/63). درنتيجه پرهيزگاران داراي چنين آرامشي هستند.

3- ايمان و توجّه به صفات خداوند: دانشمندان اسلامي مي‎گويند: مطالعة تمام آياتي كه در آنها نامها و صفات خداوند بيان شده است به نوعي در آرامش روحي انسان مؤثرند؛ صفاتي مانند عليم، سميع، غفور، قدير، ستّار، جبّار، توّاب، حكيم و نصير. به عنوان نمونه اگر كسي در مقامي قرار گيرد كه انجام كاري براي او سخت باشد چون توان آن را ندارد و ياوري نيز ندارد در اين صورت وقتي معتقد باشد كه خدايي دارد كه هم قادر است و هم ناصر، در اين صورت يك آرامش روحي و رواني براي او حاصل خواهد شد و آن كار را پي‎گيري خواهد كرد «يا من اسمه دواء».

4- توكل بر خدا: يأس، نوميدي و سستي، يكي ديگر از بيماري‎هاي رواني است و يكي از راه‎هاي پيشگيري از آن توكل است،‌ خداوند مي‎فرمايد:‌ ومن يتوكل علي اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ امره، هركس برخدا توكل كند كفايت امرش را مي‎كند، خداوند فرمان خود را به انجام مي‎رساند(طلاق/3).

عقيده و فرهنگ توكل چنان قدرت رواني به انسان مي‎دهد كه مي‎تواند بر همة مشكلات پيروز شود، چراكه انسان با توكل برخداوند و قدرت لايزال او، تكيه‎گاه و پشتيبان قوي براي خود احساس مي‎كند.

 5- صبر: در قرآن كريم، آيات بسياري دربارة صبر و استقامت آمده است كه آن را ريشة موفقيتهاي مادي و معنوي و حل مشكلات فردي و اجتماعي دانسته است و حتّي در مواردي كه براي پيامبر گرامي اسلام نگراني و ناراحتي پيش مي‎آمده است، خداوند به او دستور صبر داده است فاصبر ان وعد اللّه حق، صبر و استقامت پيشه كن كه وعده خدا حق است(مؤمن/55)،فاصبر صبراً جميلاً، پس صبر زيبا پيشه كن(معارج/5) به طور كلي مي‎توان گفت كه، قرآن كليد پيروزي در بسياري از مشكلات را صبر مي‎داند و اين چيزي است كه به انسان دلگرمي و آرامش مي‎بخشد.

6- توبه و استغفار: انسان گنه‎كاري كه اميد به نجات ندارد، خويش را در مقابل هيچ عملي مسؤول نمي‎بيند ولذا روحي نااميد، مأيوس، پرخاشگر، عاصي، ستيزه‎جو و خودخواه پيدا خواهد نمود كه هم خويش را و هم جامعه را به ورطة نابودي خواهد كشاند، درحالي كه آيات مربوط به توبه و استغفار به او روح اميد مي‎بخشد، قل يا عبادي الذين اسرفوا علي انفسهم، لاتقنطوا من رحمة اللّه ان اللّه يغفر الذنوب جميعاً انه هو الغفور الرحيم و انيبوا الي ربكم و اسلموا له...، بگو اي بندگان من! كه برخود اسراف و ستم كرديد از رحمت خدا نوميد نشويد كه خداوند همة گناهان را مي‎آمرزد، زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است و به درگاه پروردگارتان باز گرديد (انابه كنيد) و در برابر او تسليم شويد(زمر/53).

7- ياد معاد: ياد معاد در بهداشت رواني و آرامش انسان تأثير بسزائي دارد كه در آيات فراوان قرآني بدان اشاره شده است و مي‎توان به سوره‎هاي قيامت ، الرحمن و واقعه مراجعه نمود.

8- اهتمام به خانواده: اهتمام به خانواده، ماية آرامش و سلامتي روان انسان است و خداوند با واژة «لتسكنوا»، اين نكته را بيان كرده است، آنجا كه مي‎فرمايد: ومن آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لتسكنوا اليها و جعل بينكم مودة و رحمة، از نشانه‎هاي او اين كه، همسراني از جنس خودتان آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد و در ميانتان مودت و رحمت قرار داد(روم/21).

9- تلاوت قرآن: تلاوت و قرائت قرآن بر كاهش اضطراب و افسردگي مؤثر است، خداوند متعال مي‎فرمايد: وننزل من القرآن ماهو شفاء و رحمة للمؤمنين، از قرآن آنچه شفاء و رحمت است براي مؤمنان نازل كرديم(اسراء/82). بنابر ديدگاه مفسران، مقصود از «شفاء»، اين است كه هم دردهاي روان را و هم بيماري‎هاي ظاهري انسان را درمان مي‎كند.

10- عفاف: قرآن كريم در رابطه با نقش عفاف بر روح و روان انسانها (مرد باشد، يا زن) تعبيراتي دارد؛ در يك مورد در رابطه با چشم‎پوشي از نامحرم مي‎فرمايد: «ذلك ازكي لهم» به مردان مؤمن بگو كه چشم خود را فروگيرند و عفاف خود را حفظ كنند؛ اين براي آنها پاكيزه‎تر است(نور/30).

ودرمورد ديگردرمبارزه با بي‎عفتي،خطاب به زنان رسول خدا مي‎فرمايد: فلاتخضعن‎بالقول فيطمع الذي في‎قلبه مرض،به‎گونه‎اي هوس‎انگيز سخن نگوييدكه بيماردلان درشما طمع‎كنند(احزاب/32) قرآن كريم، هوسبازي را بيماري رواني مي‎داند و در موردي ديگر خطاب به مردم مي‎فرمايد: واذا سألتموهن متاعاً فسئلوهن من وراء حجاب ذلكم اطهر لقلوبكم و قلوبهن، هنگامي كه چيزي از همسران پيامبر مي‎خواهيد، از پشت پرده بخواهيد، اين كار براي دلهاي شما و آنها بهتر است(احزاب/53). به كارگيري واژة «اطهر» به پاكي درون انسان اشارت مي‎نمايد.

11- احسان و نيكي به ديگران: روشن است كه نيكي به ديگران به ويژه پدر، مادر، خويشان وديگران، موجب آرامش روح و روان خواهد شد،چون هم پاداش اخروي دارد وهم ثمرة دنيوي، خداوند متعال مي‎فرمايد: و اذ اخذ ميثاق بني‎اسرائيل الا تعبدوا الا اللّه و بالوالدين احسانا و بذي القربي و اليتامي و المساكين...، يادآور زماني كه، ما از بني‎اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداي يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و خويشان و يتيمان و بينوايان نيكي كنيد(بقره/83). و در آيه ديگري دربارة پاداش اخروي نيكوكاران مي‎فرمايد: «بلي من اسلم وجهه لله و هو محسن فله اجره عند ربه و لاخوف عليهم و لاهم يحزنون» هركس خود را تسليم خدا نمايد و نيكوكار باشد پاداش او نزد خدا ثابت است و نه ترسي براو است و نه غمگين است(بقره/112).

12- استعاذه: پناه بردن به خداوند نقش به سزائي در رفع بيماري‎هاي رواني دارد؛ يكي از بيماري‎هاي رواني وسوسه‎هاي شيطاني است، بدين جهت است كه خداوند به پيامبر دستور مي‎دهد، هرگاه وسوسه‎هاي شيطاني به تو روي آورد به خدا پناه ببر وقل رب اعوذ بك من همزات الشياطين، بگو: پروردگارا از وسوسه‎هاي شيطانها به تو پناه مي‎برم(مؤمنون/100). و درمورد ديگر مي‎فرمايد: وامّا ينزغنك من الشيطن نزع فاستعذ بالله، هرگاه وسوسه‎اي از شيطان به تو برسد به خدا پناه ببر(اعراف/200و فصلت/37).

13- شب و آرامش: خداوند -متعال- شب را ماية آرامش انسانها و استراحت آنها قرار داده است، چنانكه مي‎فرمايد: هو الذي جعل لكم الليل لتسكنوا فيه، اوست خدايي كه شب را براي شما قرار داد تا در آن به آرامش بپردازيد(يونس/67). ونيز مي‎توان به آيات 47سورة فرقان، 86 سورة نمل، 72و73سورة قصص، 61 سورةغافر و... مراجعه كرد.

موارد ذكر شده، برخي از نمونه‎هايي است كه قرآن بدان اشارت نموده است و براي درمان و آرامش روان انسان سودمند است، و از آنجا كه لازمة درمان بيماري، شناخت نوع بيماري است، تناسب دارد برخي بيماري‎هاي رواني كه قرآن بدان اشارت نموده است در اينجا به طور خلاصه بيان شود.

1- ريا: ريا يك بيماري روحي است كه به شكلهاي مختلفي ظاهر مي‎شود و منظور از آن، جلب افكار ديگران است. روانشناسان معتقدند براي درمان آن بايد فرد مبتلا، خود را با مشغوليتهاي ديگري سرگرم كند، ولي اسلام براي جلوگيري و معالجة اين بيماري توجّه انسان را به خدا جلب مي‎كند. چرا كه موفقيت در هر كاري به ارادة خداست ولذا بايد متوجه خدا شد نه مردم.

2- خشم و غضب: خشم، عبارت از انفجار فشارهاي دروني است كه علل مختلفي مي‎تواند داشته باشد. دراينجا براي مبارزه با خشم، در آيات و روايات مطالبي آمده است كه مجال آن نيست. قرآن مي‎فرمايد: والكاظمين الغيظ(آل‎عمران/134) ، و اذا ماغضبوا يغفرون» مي‎فرمايد: مؤمنين كساني هستند كه، هنگامي كه غضب كنند عفو مي‎كنند(شوري/37)، درواقع ايمان را وسيله‎اي براي جلوگيري از غضب مي‎داند.

3- نسيان و فراموشي: نسيان و فراموشي يكي ديگر از بيماري‎هاي رواني است، روانشناسان براي رهائي و پيشگيري از اين عارضه سخناني دارند و اسلام با ضابطه‎اي گسترده و جامع آن را مورد بررسي قرار مي‎دهد. عواملي در پديد آمدن اين پديده از جمله،‌تسلط شيطان مؤثر است، چنانكه خداوند تسلط شيطان بر انسان را مايه فراموشي ياد خدا مي‎داند و مي‎فرمايد: استحوذ عليهم الشيطان فانساهم ذكر الله، شيطان بر آنان مستولي شد و آنان را به فراموشي خدا واداشت(مجادله/19). از طرف ديگر قرآن كريم، ياد خدا را موجب برطرف شدن نسيان مي‎داند: و اذكر ربك اذا نسيت، آنگاه كه به فراموشي مبتلا شدي پروردگار خويش را به‎ياد آور(كهف/24).

4- وسوسه يا انديشه‎هاي انحرافي: وسوسه به عنوان يك بيماري رواني تمامي اراده و اختيار را از انسان مي‎گيرد و او را به صورت ابزار و آلتي اسير خود مي‎سازد، برخي از روانشناسان ريشه آن را وراثت مي‎دانند ولي اسلام ريشه آن را شيطان و نيروي نامرئي مي‎داند كه به درون انسان راه پيدا مي‎كند و او را به انديشه‎هاي نابخردانه سوق مي‎دهد؛ و مبارزه با آن تنها ياد خدا و پناه بردن به اوست «من شر الوسواس الخناس» انسان بايد بداند كه شيطان دشمن او است «ان الشيطان لكم عدو فاتخذوه عدوا»(فاطر/6).

5- كبر: شخص متكبر در اثر داشتن خيالات و پندارهاي نامناسب، نمي‎تواند به روح و روان و اعصاب خويش مسلط شود، قرآن كريم مي‎فرمايد: لا تمش في الارض مرحاً انك لن تخرق الارض و لن تبلغ الجبال طولا، و روي زمين با تكبر راه مرو تو نمي‎تواني زمين را بشكافي و طول قامتت هرگز به كوهها نمي‎رسد(اسراء/37).

خداوند متعال انسان را از راه رفتن متكبرانه در اين آية شريفه نهي كرده است و در جاي ديگر پس از نهي از اين حالت، مي‎فرمايد: ان اللّه لا يحب كل مختال فخور، خداوند هيچ متكبر مغروري را دوست ندارد(لقمان/18).

6- عجب و خودپسندي: حالت خودبزرگ بيني نيز از امراض رواني است، قرآن كريم مي‎فرمايد: لا تزكوا انفسكم هو اعلم بمن اتقي،پس ‎خودستايي نكنيد او پرهيزكاران را بهتر مي‎شناسد(نجم/32). قرآن با اين جملة كوتاه با نهي كردن از خودستايي، به پيشگيري از گرفتار شدن به اين صفت مي‎پردازد.

7- نفاق و دورويه داشتن: يكي از بزرگترين امراض رواني دورويه بودن است كه قرآن با شدت به مبارزه با آن پرداخته ، عواقب آن را بيان مي‎فرمايد (سورة بقره آيات آغازين سوره و سورة منافقون).

روشن است كه، اين مقدار بحث و تتبع، نمي‎تواند حق مطلب را بيان كند بلكه براي روشن شدن ديدگاه اسلام در بارة‌ بهداشت روان بايد در قرآن تتبع بيشتري نمود و به سراغ روايات نيز رفت چون روايت مفسر و مبيّن قرآن هستند ولذا ما در بيان ديدگاه اسلام نسبت به بهداشت روان بي‎نياز از روايات نيستيم.