تیپ شناسی انواع شهید

عقیق:روح الله عسگری: مسئله شهید و شهادت از ارکان هویت معنوی جامعه اسلامی است. این مسئله در کشور شیعه نشین ایران به دلیل گره خوردن با جریان عاشورا، بخشی از هویت مذهبی کشور را تشکیل داده است از همین رو ورود جامعه شناسانه به این بحث یکی از زمینه‌های مناسب برای شکل گیری علوم انسانی اسلامی-بومی خواهد بود.

در خصوص شهدا با توجه به موضوع و نحوه شهادت تقسیم بندی‌های مختلفی همچون شهید امنیت، شهید خدمت، شهید دفاع مقدس، شهید مدافع وطن، شهید مدافع حرم و … ارائه شده است اما اگر بخواهیم شهدا را بر اساس عناصر شکل دهنده هویت آنان تقسیم بندی کنیم می‌توان گفت که در یک تیپ شناسی کلی شهدا به دو دسته شهید حاجت و شهید مجاهدت تقسیم می‌شوند.

شهید حاجت که دنباله آن را می‌توان در اکثر کتب دفاع مقدس و روایتگری‌ها جست و جو کرد با شاخصه‌هایی همچون رؤیای شهادت داشتن، کمک به فقرا، دستگیری و لوتی گری، عبادت‌های شبانگاهی و تقوا معرفی می‌شود. کارکرد اصلی این تیپ شهید برای امروز ایجاد ارتباط معنوی با وی، خلوت کردن و حاجت گرفتن است. وجه تسمیه این تیپ شهید در همین کارکرد آخر آن نهفته است. شهید ابراهیم هادی یکی از نمونه‌های بارز این تیپ از شهید است. در دسته مقابل شهید مجاهدت قرار دارد. شهید مجاهدت سری پر از سودا دارد. لحظه‌ای آرام و قرار ندارد و مدام در حال جنب و جوش است. مبارزه سیاسی دارد، کلاس‌های عقیدتی برگزار می‌کند، محور تظاهرات هاست، کانون پخش کتب ممنوعه و اعلامیه‌های امام خمینی است. کمتر کسی برای حاجت گرفتن به سراغ او می‌رود ولی او عمق ایدئولوژیک دارد و به چیزی می‌اندیشد به نام تمدن نوین اسلامی، مکتب امام و مبارزه. کارکرد اصلی این تیپ شهید برای نیروهای در صحنه انقلاب اسلامی گرفتن الگوی مبارزاتی است. نواب صفوی، آیت الله سعیدی، شهید چمران و حتی شخصیتی چون شهید طیب نمونه بارز شهید مجاهدت است.

یکی از الگوهای جدی شهید مجاهدت حسین علم الهدی است. جوانی که در ۱۵ سالگی با هدف حمایت از فلسطین سیرک مصری‌ها را آتش می‌زدند. در ۱۸ سالگی محور تشکیل گروهی مسلح با نام موحدین می‌شود، استانداری کرمان را منفجر می‌کند، مسئول ارشد آمریکایی حاضر در شرکت نفت را ترور می‌کند، مجتمع فرهنگی با کلاس‌های غنی ولایت فقیه تشکیل می‌دهد، محور تظاهرات است و در عین حال لحظه‌ای دست از مطالعه نمی‌کشد.

البته در این میان خود شهدای مجاهدت هم در یک طیف از منظر عمق ایدئولوژیک قرار دارند. برای نمونه عمقی که شهدایی چون چمران و علم الهدی در مبارزه و تفکر راهبردی برای رسیدن به حاکمیت مطلوب دارند کسانی چون طیب از آن برخوردار نیستند اما باز در تقسیم بندی شهیدی چون طیب در در دسته بندی شهید مجاهدت قرار دارد چراکه برای شهادت عجله ندارد بلکه عمر خود را در مبارزه می‌بیند و برای هدف خود هزینه می‌دهد.

نکته‌ای که باید اضافه کرد آن است که تقسیم بندی شهید به شهید مجاهدت و حاجت و معرفی شهید حاجت با عناصری مانند تقوا و عبادت به معنای بی بهره بودن شهید مجاهدت از این عناصر نیست بلکه سخن در اینجا بر سر نقاط حساس و برجسته زندگی شهید که معرف هویت اوست می‌باشد. برای نمونه آن مقداری که شهید چمران علی رغم دسته نوشته‌های مناجات گونه فراوان با عبادات و خلوت‌هایش شناخته می‌شود ده‌ها برابر با کارهای چریکی در لبنان و دفاع مقدس شناخته می‌شود و یا علی رغم اینکه شهدایی همچون نواب صفوی عبادت‌های گوناگون داشته اند با آن عبادت‌ها شناخته نمی‌شوند بلکه با مبارزات سیاسی با شاه شناخته شده است.

از طرف دیگر این دسته بندی، تقسیم منطقی نیست بلکه می‌توان شهید را یافت که در هر دو دسته یافت شود بلکه مهم در این باره نحوه روایتی است که از آن شهید می‌شود. برای نمونه اگر بخواهیم یک شهید مدافع حرم را در قالب شهید مجاهدت و نه حاجت معرفی کنیم جا دارد به مبارزات وی در حوادث ۸۸ اشاره شود.

در انتها لازم است به دو نکته اشاره شود: نخست آنکه غلبه گفتمان شهید حاجت در عرصه روایت‌های عرضه شده در زمینه شهادت ظرفیت استفاده از این مسئله مهم اسلامی‌را در راستای اهداف انقلاب اسلامی کاهش می‌دهد از همین رو می‌توان گفت که شهید تراز انقلاب اسلامی شهید مجاهدت است. ریشه‌های این تقسیم بندی را می‌توان به صورت گسترده‌تر در عملکرد دو گفتمان مختلف در حوزه‌های علمیه جست و جو کرد. تفاوت شهید مجاهدت با شهید حاجت همان تفاوتی است که در عملکرد بزرگانی همچون امام خمینی با آیت الله سید علی قاضی، آیت الله حق شناس و … می‌توان یافت. امام خمینی بارزترین شخصیت تیپ مجاهدت است که علی رغم داشتن آثار معنوی عمیقی همچون شرح چهل حدیث، آداب الصلاه، اسرار صلاه و… اینها را مقدمه أمر دیگری به نام مبارزه قرار داده است از همین رو نقاط برجسته و حساس در کارنامه ایشان تبدیل به انقلاب اسلامی و مبارزات تمدنی می‌شود. از این دریچه می‌توان فهمید که عالم تراز انقلاب اسلامی هم دارای چه ویژگی هایی است.

نکته دوم آنکه اگر روزی آیت الله خامنه ای شهید می‌شد قطعاً شهید مجاهدت بود نه شهید حاجت.

منبع:مهر