عقیق:حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها در عین حال که نمونه کاملی از یک فرزند دلسوز برای پدر، همسری وفادار برای حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و مادری مهربان برای فرزندان خود بودند، در زندگی اجتماعی نیز فعالیت داشته‌اند. سخنرانی‌های مؤثر و سرنوشت‌ساز نمونه‌ای از فعالیت‌های اجتماعی آن حضرت بوده که در شرایط بحرانی و حساس انجام می‌دادند. در عین حال آن بانوی مکرمه تا اندازه‌ای در بندگی خدا کوشا بودند که زندگی پربرکت خود را به شهادت در راه خدا و دفاع از جان امام زمان خود ختم کردند تا مسیر سعادت را برای انسان‌ها در طول تاریخ نمایان کنند.
در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام مرتضی ادیب یزدی، استاد حوزه و کارشناس دینی به بررسی سیره و سبک زندگی حضرت زهرا سلام‌الله علیها از منظر زندگی خانوادگی و اجتماعی پرداختیم. آن طور که این پژوهشگر اسلامی توضیح می‌دهد، ایشان در عین حال که دختر پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و مورد توجه آن حضرت بودند، اما از این جایگاه تنها به منظور روشنگری و هدایت مردم استفاده کردند تا سودی به انسان‌ها برسانند. از این رویکرد باید نوع زندگی ایشان مورد توجه قرار بگیرد. این در حالی است که وقتی جوامع گوناگون را نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که افرادی که دارای موقعیت‌های خاص هستند هرچند باید با دیگر مردم حقوق یکسانی داشته باشند، اما اتفاقاً امتیازات بیشتری دارند. پدیده آقازادگی یکی از آن‌ها است که اتفاقاً در نقطه مقابل سبک زندگی حضرت زهرا سلام‌الله علیها قرار دارد.
حق زهرا سلام‌الله علیها بر مردم
حضرت زهرا سلام‌الله علیها نه‌تنها الگوی سبک زندگی اسلامی هستند، بلکه با رقم زدن ماجرای شهادت، حق بزرگی بر عهده ما دارند. این حق از چه جنبه‌هایی قابل بررسی است؟
هرچند که حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها عمر نسبتاً کوتاهی داشتند، اما در همان مدت کم به نوعی در دنیا زندگی کردند که الگوی کامل سبک زندگی بودند. چراکه در همه شرایط و حتی در حادترین بحران‌ها قائم به رضای الهی بودند. هیچ زمانی عملی مرتکب نشدند، مگر اینکه بر اساس رضای خدای متعال صورت می‌گرفت. این درجه از توجه به رضای الهی و بندگی خدا موجب شد که آن زندگی پربرکت، منجر به شهادت در راه خدا شود.
درواقع آن بانوی مکرم قایم به رضای الهی بودند. آن زمانی که از مقام ولایت و امامت دفاع می‌کردند، در حقیقت رکن اساسی اسلام را پیگیری می‌کردند و درصدد تبیین آن بودند تا همه مردم بدانند مسیر توحید جز از طریق امامت و ولایت امکان‌پذیر نخواهد بود. این نوع دفاع حضرت فاطمه علیها سلام دفاع از حق خدا بود و دفاعی بود که همه مردم از آن بهره می‌بردند، چون برای هدایت انسان‌ها انجام می‌شد.
اهمیت دفاع از ولایت
چرا دفاع از ولایت این اندازه دارای اهمیت بوده که حضرت فاطمه سلام‌الله علیها جان خود را در این راه فدا کردند؟
حکومت‌های انسانی عموماً جواز شرعی ندارند. چون انسان‌ها وقتی به حکومت و قدرت می‌رسند معمولاً بر طبق منافع شخصی خودشان رفتار می‌کنند. آن‌ها بر اساس امیال و هوس‌های خود، دنبال منافعی برای خودشان هستند و هر جا که لازم باشد علناً یا حتی مخفیانه به دیگران ظلم می‌کنند؛ اما حکومت الهی این طور نیست. حاکمانی که خدای متعال تعیین فرموده است، مصلحت بندگان خدا را تأمین می‌کنند و دغدغه جان و مال و امنیت و آرامش و درنهایت سعادت حقیقی انسان‌ها را دارند. به اندازه‌ای که جان و موقعیت خود و حتی آرامش خود را در این راه به خطر می‌اندازند تا راه سعادت را به بنده‌های خدا نشان بدهند.
حاکم الهی در پی مصالح مردم است، نه منافع خودش
حکومت الهی مصداق آیه‌ای است که می‌فرماید: «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا». درواقع حاکم الهی از آرامش و غذای خودش کم می‌کند و حتی به کلی چشم‌پوشی می‌کند تا بنده‌ای از بنده‌های خدا را سیر کند و احتیاج او را مرتفع سازد. بر این اساس است که حکومت حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام و امامان معصوم علیهم السلام این گونه است و در دوران غیبت نیز حکومت فقیه عادل بر این مبنا پیش می رود.
این طور است که حضرت فاطمه سلام‌الله علیها دغدغه دین مردم را داشته است و جان خود را در دفاع از امام و پیشوایی فدا کرد که سکان هدایت مردم را در دست داشت. چراکه در آن زمان تنها شخصی که پرچم‌دار هدایت بوده و راه سعادت را می دانسته و باید مردم را به سرمنزل سعادت ابدی هدایت می‌کرد، وجود مقدس حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام بودند که حضرت زهرا سلام‌الله علیها جان خود را در دفاع از این امام الهی به خطر انداخته و درنهایت به شهادت رسیدند.
خطبه‌های سرنوشت‌ساز
می‌دانیم که حضرت زهرا سلام‌الله علیها خطبه‌های مهم و سرنوشت‌سازی را ایراد فرموده‌اند. وقتی مضامین این خطبه‌ها را جست‌وجو کنیم، چه اندازه به این موضوع اشاره شده است؟
یکی از نمونه‌هایی که حضرت صدیقه اطهر سلام‌الله علیها به موضوع امامت و ولایت اشاره کردند، زمانی بود که در اثر آن ضربه ناجوانمردانه مجروح شده و در بستر بیماری بودند. آن روزها، روزهای آخر عمر مبارک ایشان بود که گروهی از زنان برای عیادت به خانه آن بانوی مکرم آمده و بر دور ایشان حلقه زده و نشسته بودند. حضرت زهرا سلام‌الله علیها در آن حالت نیز دفاع از ولایت و امامت را نادیده نگرفتند و خطاب به آن زنان فرمودند: «مردهای شما بابت چه موضوعی و با چه حقی از علی انتقام گرفتند؟ به خدا که جرم علی، خط‌شکنی او و جهاد او بود.»
حتی در این مورد قسم یاد کرده و فرمودند: «به خدا اگر زمام ناقه حکومت را که پیامبر به علی سپرده بود از دستش نمی‌گرفتند، این مرکب حکومت را در یک سیر آرام قرار می‌داد. به گونه‌ای که نه سوارشدگان آزرده می‌شدند، نه مرکب آسیب می‌دید و شما به چشمه زندگی دسترسی پیدا می‌کردید. این در توان علی بود که این قافله را سالم به مقصد برساند اما افسوس که دنیاپرستان این مرکب را غصب کردند ولی من با صدای رسا و با قاطعیت اعلام می‌کنم که این زمامداران غاصب از این ناقه شیر سالمی ننوشند و این شیر مبدل به خون می‌شود. بدانید که امامت و رهبری مشروع که رمز وحدت و قدرت امت است، وقتی از جای خودش منتقل شود و حکام ناصالح به طور نامشروع در این جایگاه قرار بگیرند، جز جنگ و خونریزی در طول تاریخ چیزی عایدشان نخواهد شد.»
مسئولیت ما در دوران غیبت
به برکت خون حضرت زهرا سلام‌الله علیها امروز بسیاری از حقایق دینی برای مردم آشکار است؛ اما اگر بخواهیم از این حادثه جان‌سوز و شهادت حضرت زهرا سلام‌الله علیها در دفاع از امامت درس بگیریم، چه آموزه‌هایی برای امروز ما در این واقعه مهم وجود دارد؟
این که امروز در کشور اسلامی زندگی می کنیم و مراسم دینی و هیئت‌های حسینی و فاطمی بر پا می کنیم از برکت همان خون مطهر است. حتی باز شدن درهای شهادت و پیوستگی مردم بعد از شهادت‌ها از همان خون مطهر سرچشمه می‌گیرد. پرچم غدیر و قیام حسینی را امام خمینی (ره) در دست گرفتند و آن پرچم بعد از ایشان در دست مقام معظم رهبری قرار گرفته است.
این را می‌دانیم که این مردم آزاده و مؤمنی که در کشور ما زندگی می‌کنند چه جوان باشند و چه پیر، چه مرد باشند و چه زن، همگی پاسدار و حامی پرچم ولایت هستند و در دفاع از حق ولی‌فقیه و امام خود به حضرت زهرا سلام‌الله علیها اقتدا می‌کنند. این همان موضوعی است که به عنوان مسئولیت ما در دوران غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف عنوان شده است که نباید به هیچ وجه نسبت به آن کوتاهی کنیم.
رویکرد جامعه‌شناختی به زندگی حضرت فاطمه (س)
ما در عین حال می‌توانیم رویکردی از منظر جامعه‌شناختی به سیره و منش حضرت فاطمه سلام‌الله علیها داشته باشیم. از این منظر، سیره و سبک زندگی آن بانوی مکرم چه آموزه‌هایی برای ما دارد؟
رویکرد جامعه‌شناختی به زندگی حضرت فاطمه سلام‌الله علیها رویکردی است که کمتر به آن پرداخته شده است، در حالی که می‌تواند درس‌های مهمی برای مردم و مسئولان نظام اسلامی داشته باشد. می‌دانیم که حضرت زهرا سلام‌الله علیها در جامعه‌ای که زندگی می‌کردند، دارای شرایط و امتیازات ویژه‌ای بودند اما با وجود برخورداری از منزلت اجتماعی، مثل یک شهروند عادی و مردم معمولی زندگی می‌کردند. ساده زیستی، دوری از ریا، دوری از منیت، خویشتن‌داری، تعامل دوستانه و انسان دوستانه با مردم، ایثار، دلسوزی برای مردم و همسایه‌ها و بسیاری از موارد دیگر از شاخصه‌های اصلی زندگی اجتماعی آن بانوی مکرم است.
ایشان در عین حال که دختر پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و مورد توجه آن حضرت بودند، اما از این جایگاه تنها به منظور روشنگری و هدایت مردم استفاده کردند تا سودی به انسان‌ها برسانند. از این رویکرد باید نوع زندگی ایشان مورد توجه قرار بگیرد. این در حالی است که وقتی جوامع گوناگون را نگاه کنیم، متوجه می شویم که افرادی که دارای موقعیت‌های خاص هستند هرچند باید با دیگر مردم حقوق یکسانی داشته باشند، اما اتفاقاً امتیازات بیشتری دارند. پدیده آقازادگی یکی از آن‌ها است که اتفاقاً در نقطه مقابل سبک زندگی حضرت زهرا سلام‌الله علیها قرار دارد.
منزلت ویژه حضرت فاطمه (س)
آیا جایگاه و منزلت اجتماعی حضرت زهرا سلام‌الله علیها تنها به نسبت ایشان با پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله مربوط است؟
نسبت داشتن با رسول خدا صلی‌الله علیه و آله یکی از امتیازات ویژه آن بانوی مکرم است. درواقع آن حضرت علاوه بر اینکه دختر نبی مکرم اسلام بودند، به شدت مورد علاقه و مورد توجه آن حضرت قرار داشتند. به اندازه‌ای که علاقه و محبت نبی مکرم اسلام به حضرت فاطمه سلام‌الله علیها در همه منابع و آثار تاریخی شیعه و حتی اهل سنت هم نوشته شده است.
از طرف دیگر آن بانوی گرامی همسر حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام بودند، یعنی شخصیتی که در بین صحابه دارای جایگاه و موقعیت خاص و ویژه‌ای بود. در کنار همه این موارد، دانش، فضل و اندیشه والای آن بانوی مکرم نه‌تنها در تربیت فرزندانشان بروز و ظهور پیدا کرد، بلکه در سخنرانی‌ها و خطبه‌ها نیز بر مردم آشکار می‌شد و همه می‌دانستند ایشان دانشمند و عالم بزرگی هستند.
با این توضیحات به طور معمول انتظار می رود که چنین شخصیتی در موقعیت‌های اجتماعی ظاهر شده و حقی برای خود قائل باشد؛ اما همان طور که اشاره کردید حضرت فاطمه سلام‌الله علیها به نوع دیگری در جامعه ظاهر شدند. دلیل این امر چه بود؟
حضرت زهرا سلام‌الله علیها قائم به رضای خدای بودند. به همین دلیل حق‌خواهی و موقعیت طلبی‌هایی که از انسان‌های معمولی سر می‌زند، در سیره و منش ایشان جایی نداشت. ایشان تنها دلسوز مردم و بنده خدا بودند که حق بندگی را ادا می‌کردند و برای مردم به عنوان راهنما حاضر می‌شدند. نه اینکه مزدی از کسی بخواهند یا در پی به دست آوردن موقعیت و جایگاه و اموالی باشند.
اگر به تاریخ توجه کنیم و نقل قول‌های مختلفی که به ویژه در منابع اهل سنت از زندگی اجتماعی حضرت زهرا سلام‌الله علیها دیده می‌شود به این نتیجه می‌رسیم که مطلقاً در زندگی حضرت زهرا سلام‌الله علیها رد پایی از شیوه زیست اجتماعی مثل آن چیزی که در زندگی عامه مردم می‌بینیم، دیده نمی‌شود. با تأکید بر اینکه حضرت فاطمه سلام‌الله علیها مقام علمی و معنوی بالایی داشتند و در مقام نقش‌آفرینی هدایتگر تمام و کمال جامعه بودند.
پایبندی حداکثری به ارزش‌های الهی
یکی دیگر از آموزه‌های زندگی حضرت زهرا سلام‌الله علیها این است که آن حضرت در همه شرایط و حتی در آستانه شهادت خود، به شدت و با دقت به ارزش‌های اسلامی پایبند بودند.
همین طور است. ایشان به اندازه‌ای از عفت و حیا برخوردار بودند که حتی نگران بودند مبادا بعد از شهادت ایشان این عفت خدشه‌دار شود. به همین دلیل طبق روایت معتبری، پیش از شهادت خود و در روزهای پایانی عمر مبارکشان به اسامه بنت امی که همسر جعفر بن ابیطالب بود، فرموده بودند از این موضوع که پیکر بی‌جان زن‌ها را روی تخته‌ای قرار داده و بر رویش پارچه‌ای می‌کشند، خرسند نیستم.
از آنجا که اسامه جزء افرادی بود که از حبشه مهاجرت کرده بودند، به آن حضرت عرض کرد که در حبشه جعبه‌ای هست که بدن اموات را در آن قرار می‌دهند و به این صورت چیزی از پیکر آن‌ها مشخص نیست. به این ترتیب به خواست حضرت زهرا سلام‌الله علیها، اسامه چیزی از نوع تابوت بدون در درست کرد که آن حضرت آن را پسندیده و وصیت کردند که وقتی از دنیا رحلت کردند، از این تابوت برای حمل ایشان استفاده شود.
دقت کنید که عفت و حیای حضرت زهرا سلام‌الله علیها تا چه اندازه است که حتی نگران هستند پس از شهادت چه اتفاقی خواهد افتاد. این‌ها درس بزرگی برای مردم ماست. چه زن‌ها و چه مردها باید عفت و حیا را از آن حضرت یاد بگیرند. البته همه این موارد با حضوری مؤثر در اجتماع همراه بوده و در کنار نقش کامل همسری، مادری و فرزندی به کمال جا گرفته است.
منبع:تسنیم