عقیق:با آنکه وضع خاص سیاسی زمان امام کاظم (ع) به ویژه در دوران حکومت هارون، برای فعالیت گسترده علمی و اجتماعی مساعد نبود، اما زمینه معدودی برای ادامه نهضت علمی و توسعه دانشگاه بزرگی که به وسیله امام صادق (ع) بنیان‌گذاری شده بود، وجود داشت در این شرایط نامساعد و زیر فشار حکومت عباسی، امام (ع) دست از فعالیت علمی نکشیده، بلکه برنامه عالی پدر را در رهبری علمی جامعه و نشر و گسترش فرهنگ اسلامی ـ به اسباب و روش‌های دیگر ـ ادامه داد. با نگاه کوتاه به وضع سیاسی خاص آن زمان در بدو نظر، چنین فعالیت علمی بعید به نظر می‌آید. ولی آن حضرت(ع) علی‌رغم مشکلات فراوانی که در پیش داشت گام‌های بزرگی در حفظ و اشاعه مبانی تشیع و گسترش دامنه فرهنگ اسلامی و پرورش شاگردان بزرگ برداشت.
مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات دینی حوزه‌های علمیه در پاسخ به سوال فعالیت‌های تربیتی و علمی امام کاظم می‌گوید:
۱ـ علی بن یقطین بن موسی بغدادی، از موالی بنی اسد، از جمله شخصیت‌ها و بزرگان و شاگردان برجسته پیشوای هفتم بود، علی شخصیتی پاک و گرانقدر بود و در محضر امام هفتم از موقعیت ویژه‌ای برخوردار بود. او در جهان تشیّع دارای احترام و ارزش فوق‌العاده‌ای داشت. وی در سال (۱۲۴ هـ ق) در شهر کوفه مصادف با اواخر دولت اموی بود و عاقبت در سن ۵۷ سالگی در سال (۱۸۲ هـ ق) در مدینة‌الاسلام (بغداد) درگذشت و ولیعهد هارون (محمّد امین) بر جنازة او نماز خواند و امام کاظم در آن زمان میان سیاه‌چال‌های زندان بود.(۱)
۲ـ محمد بن ابی عمیر ازدی، اهل بغداد و ساکن بغداد است و یکی از شاگردان بزرگ و برجسته مکتب پیشوای هفتم و از مشهورترین دانشمندان و از راویان برجسته شیعه است، اصحاب روایت بر درستی تمام آنچه را که او صحیح دانسته، اجماع دارند و احادیث مرسل او را در حد مسند، شمرده‌اند، وی معاصر امام موسی کاظم و امام رضا و امام جواد بوده است. وی در سال ۲۱۷ هـ ق به بهشت جاودان رحلت کرد.(۲)
۳ـ ابو محمّد عبد الله بن المغیره بجلی کوفی از فقهای اصحاب و ثقه است و کسی از جهت جلالت دین و تقوا با او قابل قیاس نیست، شیخ کشّی از امام کاظم (ع) روایت کرده که او واقفی بوده و به حق رجوع کرده است و در محضر امام رضا(ع) بدین صورت شهادت داده است که: شهادت می‌دهم که تو حجت خدایی بر من و امین الله بر خلق هستی. وی دارای تألیفات زیادی در مسائل فقهی است.(۳)
۴ـ مفضّل بن عمر کوفی جعفی ابو محمد هشام بن الحکم که از بزرگان علم کلام و از پاک‌ترین علمای عصر خویش است و همیشه به افکار صادقه و تهذیب مطالب کلامیّه و ترویج مذهب امامیّه می‌کرد. از حضرت امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) روایت کرده است، شیخ طوسی فرمود که هشام بن حکم از خواص امام کاظم ـ علیه السّلام ـ است و در اصول دین و غیره مباحثه بسیار با مخالفین کرده است، هشام کتاب‌هایی در موضوعات مختلف از جمله: توحید، امامت، ردّ برزنادقه، و معتزله و... تألیف کرده است. شیخ مفید براین نظر است که هشام بن حکم از بزرگان اصحاب امام صادق ـ علیه السّلام ـ است و فقیه بوده و احادیث بسیاری را روایت کرده است و مصاحبت با امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) را کرده است و مکنّی به ابومحمّد و ابو الحکم است و مقامش در نزد امام صادق(ع) به مرتبة بالایی رسیده که امام صادق ـ علیه السّلام ـ در یک مجلس عالمانه‌ای خطاب به ایشان فرمود: «هذا ناصرُنا بقلبِهِ و لسانِهِ و یَدهِ» و از هشام نقل شده که گفته: و الله هیچ‌کس در مباحث توحید مرا مقهور و مغلوب نساخته تا امروز که در این مقام ایستاده‌ام.(۴)
۵ـ ابان بن عثمان معروف به بجلی، ساکن شهرهای کوفه و بصره بود. وی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ و امام کاظم ـ علیه السّلام ـ روایت کرده است، ابو عمرو کشّی می‌گوید: گروهی از دانشمندان بر درستی احادیثی که او صحیح دانسته، اجماع نموده‌اند و بر فقیه بودن او اعتراف دارند.(۵)
از مردم بصره شاگردان زیاد و برجسته‌ای داشت و محمّد بن ابی عمر می‌گوید: ابان از همه مردم بیشتر حافظ حدیث بوده است.(۶)
۶ـ ابراهیم بن نعیم عبدی کنانی، شخصی مورد وثوق، بزرگوار، از شخصیت‌های این فرقه (شیعه) و از بزرگانی است که احکام و نظراتی از ایشان، استفاده کرده‌اند. وی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ و فرزندش امام کاظم ـ علیه السّلام ـ روایت کرده است و در سال ۱۷۰ هـ ق از دنیا رفته است.(۷)
۷ـ حسن بن محمّد بن سماعه کندی صیرفی، شیخ مفید او را از جمله اصحاب امام کاظم ـ علیه السّلام ـ دانسته و می‌فرماید: او واقفی مذهب است، با این همه نوشته‌های خوبی که دارد و در علم فقه از مرتبت و خالصی برخوردار بوده و در مسائل تیزبین است، ایشان ۳۰ کتاب تألیف کرده و در ماه جمادی الاولی سال ۲۶۳ هـ از دنیا رفته و ابراهیم بن محمّد علوی بر او نماز گذارده است.(۸)
۸ـ حماد بن عثمان بن عمرو بن خالف کوفی، ساکن «عرزم» بود، وی ثقه است و از امام صادق ـ علیه السّلام ـ و امام کاظم ـ علیه السّلام ـ و امام رضا ـ علیه السّلام ـ روایت کرده و در سال (۱۹۰ هـ) در کوفه از دنیا رفته است.(۹)
۹ـ یونس بن عبد الرحمن مولی آل یقطین عبد صالح جلیل القدر، عظیم المنزله و از اصحاب اجماع است، در ایام هشام بن عبد الملک متولد شده و از حضرت باقر ـ علیه السّلام ـ ، امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، امام کاظم ـ علیه السّلام ـ و امام رضا ـ علیه السّلام ـ روایت کرده است، ایشان کتابهائی را تألیف کرده که مورد توجه امام حسن عسگری قرار گرفته و فرموده: حق تعالی او را به هر حرفی نوری در روز قیامت عطا فرماید. وی در سنه ۲۰۸ هـ به رحمت خدا پیوست و در خبر است که امام رضا ـ علیه السّلام ـ سه دفعه بهشت را برای او ضامن شد.(۱۰)
شیخ طوسی در کتاب رجال که راویان و شاگردان هر یک از امامان را جداگانه به اسم و مشخّصات نام می‌برد جمعاً از ۲۷۲ نفر به عنوان راویان و شاگردان مکتب امام کاظم ـ علیه السّلام ـ یاد می‌کند.
احمد بن خالد برقی در کتاب رجال (سنگی) خود شاگردان آن حضرت را ۱۶۰ نفر معرفی نموده است.(۱۱)
البته شاگردان امام خیلی از این بالاتر بوده مگر اینکه مقصود مرحوم برقی، تعداد شاگردان نخبه و ممتاز آن حضرت باشد.(۱۲)
بنابراین امام (ع) شاگردان دانشمند در انواع علوم مختلف از قبیل: حکمت، تفسیر قرآن، فقه اسلامی با تمام ابوابش و ... تربیت کرده بود که از آن بزرگوار دراین زمینه‌ها نقل کرده‌اند. تعدادشان به چهار هزار نفر می‌رسید اگرچه همگی از حیث وثاقت و عدالت یکسان نبودند.(۱۳)
پی‌نوشت‌ها:
۱. رجال کشی، محمّد بن الحسن بن علی الطوسی، شیخ طوسی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸. ص ۲۷۰.
۲. رجال نجاشی، ابو العباس احمد بن علی بن احمد بن العباس، مؤسسة نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۶ هـ. ص ۲۵۱.
۳. قمی، شیخ عباس، منتی الآمال، چاپ پنجم، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۱۲، ج ۲، ص ۴۳۷.
۴. قمی. شیخ عباس، پیشین، ج ۲، ص ۴۴۷ ـ ۴۴۴.
۵. الاردبیلی الغروی، محمّد بن علی، جامع الرواة، مکتبة آیت الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۳ هـ. ج ۱، ص ۱۲.
۶. ابن حجر العسقلانی، لسان المیزان، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۹۵ م. ج ۱، ص ۲۴.
۷. قریشی، باقر شریف، تحلیلی از زندگانی امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ، ترجمة: محمدرضا عطائی، چاپ قم، ۱۳۶۹، ج ۲. ص ۲۵۳.
۸. مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی، بیروت، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، قم، ۱۳۴۹ ش، ص ۳۰۷.
۹. قریشی، باقر شریف، «پیشین» ج ۲، ص ۲۷۲.
۱۰. قمی، شیخ عباس، «پیشین»، ج ۲، ص ۴۴۸ ـ ۴۴۷.
۱۱. شریف قریشی، پیشین، ج ۲، ص ۲۲۴.
۱۲. پیشوائی، مهدی، پیشوای آزاده، قم، انتشارات توحید، ۱۳۶۰ ش، ج دوم، ص ۱۴۷.
۱۳. القرشی، باقر شریف، «پیشین» ج ۲، (مقدمة بحث شاگردان امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ).