عقیق:مسیر هدایتی که حضرت سیدالشهدا علیه السلام در طول دوران امامت خود ترسیم فرمودند، مسیری بود که از فرازهای دعا، نیایش، قیام، بیان صریح و موعظه گذشته است، در حقیقت امام حسین علیه السلام از هیچ شیوه تربیتی برای هدایت و تربیت انسان در طول تاریخ فروگذار نکرده‌اند. دعای عرفه نمونه‌ای از آموزه‌های تربیتی است که در عین حال که روحیه معنوی و بینش الهی انسان را تقویت می‌کند، سبک زندگی اسلامی و شیوه صحیح بندگی خدا را تا رسیدن به کمال ترسیم می‌کند. بررسی مضامین و آموزه‌های دعای عرفه این نکته را مشخص می‌کند که حضرت سیدالشهدا علیه السلام تربیت را بر مبنای نیازهای فطری و دغدغه‌های ذاتی انسان قرار داده و به این صورت، کامل‌ترین و دقیق‌ترین مفاهیم تربیتی را می‌توان در دعای عرفه جست‌وجو کرد.

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام سید باقر علم‌الهدی، کارشناس دینی و پژوهشگر اسلامی، به بررسی مبانی تربیتی در دعای شریف عرفه پرداخته ایم. آن طور که این کارشناس دینی شرح می‌دهد، حضرت سیدالشهدا علیه السلام در دعای عرفه نیاز و میل باطنی به خداپرستی را مبنای تربیت قرار داده و می‌فرمایند: «مقرّاً بأنّک ربّی.»، به این معنا که «اقرار می‌کنم که تو پروردگار و رب من هستی.»، آن هم اقراری که نیاز به اثبات ندارد و هر انسانی آن را می‌فهمد. همچنین در عبارت دیگری می‌فرمایند: «وَاکْفِنا مَا اسْتَکْفَیْناکَ فَلاکافِىَ لَنا سِواکَ وَلا رَبَّ لَنا غَیْرُکَ» به این معنا که: «کفایت آنچه را از تو خواستیم عهده‌دار باش، که ما را کفایت‌کننده‌ای جز تو نیست و براى ما پروردگارى جز تو وجود ندارد».

این نوع بیان در دعای عرفه نشان‌دهنده آن است که یک معرفت عمیق و اساسی نسبت به خالق هستی در ذهن و اندیشه امام حسین علیه السلام وجود دارد که گرایش به خدا را به‌عنوان مبدأ و اصل دعا قرار داده است.

آموزه‌های دعای عرفه در مسیر قیام عاشورا

اگر بخواهیم دعای عرفه را در راستای امامت امام حسین علیه السلام در نظر گرفته و آن را تا قیام عاشورا و رویدادهای آن روز مدنظر قرار بدهیم، چه آموزه‌هایی از عرفه را باید مورد توجه قرار دهیم؟

قیام امام حسین علیه السلام علیه حکومت ظالم و غاصبی که مردم را به زر و زور تشویق کرده و آن‌ها را از امور معنوی و درک معارف اصیل مربوط به هدف آفرینش منصرف می‌کرده، قیامی تربیتی است که اندیشه و ذهن انسان‌ها را در طول تاریخ مورد هدف قرار داده و آن‌ها را با اصول اساسی اسلام آشنا می‌کند. امام حسین علیه السلام می‌خواهد انسان گم‌شده در هیاهوی دنیا را به خود بیاورد و به او یادآوری کند که چرا خدای متعال او را آفریده و پرورده و چه هدفی از خلقت او داشته است تا از این طریق سبک زندگی اسلامی را که منجر به هدایت و سعادت دنیا و آخرت می‌شود به او آموزش دهد.

بر همین اساس است که مشاهده می‌کنیم امام حسین علیه السلام در همان روز عرفه که حج خود را ناتمام گذاشته و به‌سمت کوفه راهی شدند، دعای عرفه را با صدای بلند خواندند، درواقع آن حضرت قیام تربیتی و تاریخی خود را از همان روز عرفه آغاز کردند، بر همین اساس می‌توان گفت عرفه نقطه عطفی از تلاش امام حسین علیه السلام برای تربیت انسان در طول تاریخ است.

جایگاه شکر در مبانی تربیتی

در دعای عرفه بارها به نعمت‌های الهی و ناتوانی انسان در شکرگزاری اشاره شده است، مقصود امام حسین علیه السلام از تذکر و تأکید بر این موضوع چیست؟

یکی از مهم‌ترین پیام‌های دعای عرفه موضوع اهمیت نعمت‌های الهی و لزوم شکر نعمت‌های خداوند است، درواقع امام حسین علیه السلام در دعای عرفه، به‌خصوص نسبت به نعمت‌های خدای متعال توجه داشته و در عین حال که بابت نعمت‌ها خداوند را شکر می‌کند، به عجز و ناتوانی در برابر شکر نعمت اشاره دارد، ازجمله آنکه می‌فرمایند: «اِبْتَدَأْتَنی بِنِعْمَتِکَ قَبْلَ اَنْ اَکُونَ شَیْئاً مَذْکُوراً.»، به این معنا که من هنوز چیز قابل ذکری نبودم تو مرا مورد نعمت‌های خود قرار دادی. به این ترتیب سابقه لطف الهی و نعمت‌های خدا را بیان می‌فرماید تا انسان بداند نعمت از قبل از پیدایش او بر او جاری بوده و ما پیش از پیدایش هم مورد لطف خدای خود قرار داشته‌ایم.

اشاره کردید که دعای عرفه، دعایی با مضامین تربیتی است، چه مضامینی در این دعا وجود دارد که جنبه تربیتی برای انسان دارد؟

یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین بیانی که در دعای عرفه وجود دارد و جنبه تربیتی برای انسان دارد، خداگرایی ذاتی است. حضرت سیدالشهدا علیه السلام به موضوع گرایش ذاتی و فطری انسان به‌سمت خداپرستی و ستایش خالق یکتا توجه ویژه دارند و همین نیاز اساسی را مبنای تربیت در دعای عرفه قرار داده‌اند، چراکه انسان میل به کمال دارد و همین میل و گرایش ذاتی که همراه با نیاز به پرستش خالق یکتا و کمک خواستن از او همراه می‌شود می‌تواند زمینه تربیت و رشد حقیقی انسان را فراهم کند.

گرایش فطری انسان به خداپرستی، مبنای دعای امام حسین علیه السلام

گرایش ذاتی به خداپرستی همان مفهومی است که خدای متعال در قرآن کریم به آن اشاره می‌فرماید: «وَ إِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا؛ و چون انسان را آسیبى رسد ما را به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده می‌خواند.»، این همان حس و نیازی است که همه افراد در شرایط گوناگون زندگی خود آن را تجربه کرده و با آن آشنا هستند، گرایشی که در نهاد و ذات انسان به‌صورت غیراکتسابی وجود دارد و نیازی ندارد که بخواهیم آن را برای کسی اثبات کنیم.

حضرت سیدالشهدا علیه السلام در دعای عرفه همین نیاز و میل باطنی را مبنای تربیت قرار داده و می‌فرمایند: مقرّاً بأنّکَ ربّی، به این معنا که اقرار می‌کنم که تو پروردگار و رب من هستی، آن هم اقراری که نیاز به اثبات ندارد و هر انسانی آن را می‌فهمد. همچنین در عبارت دیگری می‌فرمایند: «وَاکْفِنا مَا اسْتَکْفَیْناکَ فَلا کافِىَ لَنا سِواکَ وَلا رَبَّ لَنا غَیْرُکَ» به این معنا که: «کفایت آنچه را از تو خواستیم عهده‌دار باش، که ما را کفایت‌کننده‌ای جز تو نیست و براى ما پروردگارى جز تو وجود ندارد.»، این نوع بیان در دعای عرفه نشان‌دهنده آن است که یک معرفت عمیق و اساسی نسبت به خالق هستی در ذهن و اندیشه امام حسین علیه السلام وجود دارد که گرایش به خدا را به‌عنوان مبدأ و اصل دعا قرار داده است.

همان طور که آن حضرت در بخش دیگری از دعای عرفه می‌فرمایند: «فَقَدْ دَفَعَتْنِى الْعَوالِمُ اِلَیْکَ» به این معنا که همانا جهانیان من را به‌سوی تو سوق داده‌اند. این عبارت اشاره به همان مفهوم در روز آغاز آفرینش انسان دارد که خدای متعال در قرآن کریم به آن اشاره فرموده است: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی‏‌آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی‏ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلینَ؛ و یادآور زمانى را که پروردگارت از فرزندان آدم، از پشتشان، ذریه آنان را گرفت و آنان را بر خودشان گواه ساخت که؛ "آیا من پروردگار شما نیستم؟"، گفتند: "بله، تویى پروردگار ما و ما حقیقتى جز این که مملوک تو باشیم نداریم، ما این را دیده‌ایم و بر آن گواهیم."، چنین کردیم تا روز قیامت نگویید ما از این حقیقت بی‌خبر بودیم».

کمال‌طلبی در تربیت اسلامی

جایگاه کمال‌طلبی در مبانی تربیتی که در دعای عرفه بیان شده است، کجاست؟ درواقع می‌خواهیم بدانیم امام حسین علیه السلام که اوج کمال معرفتی و انسانی را فتح کرده‌اند، چگونه میل انسان برای رسیدن به کمال را مبنای تربیت قرار داده‌اند؟

کمال‌طلبی و میل انسان به رسیدن کمال هم یکی از گرایش‌های اصلی و ذاتی است که در هر انسانی وجود دارد و هر کسی بنا بر عقل و اندیشه و توان خودش در مسیر رسیدن به کمال تلاش می‌کند. البته هر کسی بر اساس تربیتی که از آن برخوردار می‌شود، کمال را در زمینه‌ای تصور کرده و برای رسیدن به آن کوشش می‌کند؛ عده‌ای کمال را در پول و ثروت می‌دانند و برای آن تلاش می‌کنند، گروهی علم را کمال انسان می‌دانند و عده‌ای امور معنوی را. اما امام حسین علیه السلام به بهترین وجه کمال مطلوب را در دعای عرفه ترسیم کرده و انسان را تشویق می‌کند تا برای رسیدن به این نقطه سعی کرده و مسیر زندگی و سبک زندگی خود را در این راه برنامه‌ریزی کند.

توجه امام حسین علیه السلام به کمال دنیایی

آیا کمال‌طلبی در امور دنیایی هم در آموزه‌های تربیتی امام حسین علیه السلام وجود دارد؟

بله. امام حسین علیه السلام در دعای عرفه حتی به امور دنیایی انسان هم توجه داشته و این نیاز را نادیده نمی‌گیرند. یکی از زمینه‌های کمال انسانی در امور دنیایی نیاز به سلامتی است که حضرت سیدالشهدا علیه السلام در این باره می‌فرمایند: «وَ مَتِّعْنى بِجَوارِحى وَاجْعَلْ سَمْعى وَ بَصَرى اَلْوارِثَیْنِ مِنّى؛ و من را به اعضایم بهره‌مند کن و گوش و چشمم را دو وارث من گردان».

نیاز دیگر انسان در دنیا رزق و روزی است که در این باره می‌فرمایند: «و َفیما رَزَقْتَنى فَبارِکْ لى؛ و من را در آنچه نصیبم فرمودى برکت ده». کلمه برکت اشاره به دوام و پایداری دارد و امام حسین علیه السلام در این عبارت از خدای متعال می‌خواهد که روزی او را مدام و مستمر کرده تا زوال و نابودی در آن راه نداشته باشد. این نعمت شامل فرزندان، مال، علم و ثروت خواهد بود که حضرت سیدالشهدا علیه السلام به ما می‌آموزند که از خداوند متعال دوام و بقای این نعمت‌ها را بخواهیم، درواقع هرچند که نعمت‌های دنیا برای انسان فراهم باشد اما اگر این نعمت‌ها دوام نداشته و انسان نگران نابودی و از بین رفتن آن‌ها باشد، لذتی از نعمت دنیا نخواهد برد. دعای عرفه به این بعد نیاز انسان در دنیا توجه دارد و با درخواست پایدار ماندن این نعمت‌ها از خدای متعال، در عین حال که نیاز به خداپرستی خود را پاسخ گفته، آرامشی از دعا کردن به دست می‌آورد.

همچنین یاری شدن در برابر ظالمان یکی دیگر از نیازهای دنیای ما است، چراکه هر انسانی در طول زندگی خود در برابر افراد و نیروهای ظالم و ستمکاری قرار می‌گیرد و نیاز دارد که از آن‌ها در امان بماند. امام حسین علیه السلام به این نیاز دنیایی هم دقت داشته و کمال غلبه بر ظلم را از خدای متعال درخواست می‌کنند: «وَانْصُرْنى عَلى مَنْ ظَلَمَنى وَاَرِنى فیهِ ثارى وَمَـارِبى وَاَقِرَّ بِذلِکَ عَیْنى؛ و من را بر آن که به من ستم روا داشته پیروز فرما، و در رابطه با او انتقام و هدفم را نشانم ده، و چشمم را بدین سبب روشن گردان».

کمال معنوی در دعای عرفه

کمال معنوی از جمله نیازهای اصلی انسان است که در دعای عرفه به آن اشاره شده است، حضرت سیدالشهدا علیه السلام چه مبانی و مراتبی برای نیل به کمال معنوی در دعای عرفه در نظر گرفته‌اند؟

یکی از مبانی اصلی کمال و رشد معنوی رسیدن به سعادت از مسیر پرهیزکاری و تقوا است. تقوا رمزی است که انسان را به کمال می‌رساند و راه‌های سخت را برای او هموار می‌کند، بر همین اساس است که امام حسین علیه السلام تقوا را مسیر رسیدن به سعادت عنوان می‌فرمایند: «وَاَسْعِدْنى بِتَقویکَ؛ و با پرهیزکاری من را به سعادت برسان.»، درواقع از آنجا که تقوا و پرهیزکاری بالاترین مرتبه سعادت و خوشبختی است، آرزویی و نیازی است که امام حسین علیه السلام آن را از خداوند متعال درخواست می‌کنند تا انسان عاقل و هشیار این رمز مهم را درک کرده و در زندگی خود به‌کار ببندد. این نکته را در نظر داشته باشید که تقوا و پرهیزکاری تنها خیر آخرت و سعادت معنوی را به‌همراه ندارد، بلکه سعادت و آرامش در دنیا هم ره‌آوردی است که از مسیر تقوا به دست خواهد آمد، همان گونه که خدای متعال در قرآن کریم به این نکته مهم اشاره فرموده است: «وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ؛ و اما اهل سعادت هم تمام در بهشت ابد تا آسمان و زمین باقی است مخلّدند مگر آنچه مشیّت پروردگار تو باشد، که عطایی ابدی و نامقطوع است».

ترک گناه نیز مسیر دیگری برای رسیدن به کمال معنوی است که امام حسین علیه السلام در دعای عرفه، انسان را با این آموزه تربیت می‌فرمایند: «وَ لاتُشْقِنى بِمَعْصِیَتِکَ؛ من را با عصیان نسبت به مقام تو بدبخت و شقی نکن.»، به این مفهوم که امام حسین علیه السلام این پیام را در دعای عرفه به ما می‌رسانند که اگر راه گناه را بروید حتماً به بدبختی و گرفتاری دچار خواهید شد، پس انسانی که فطرتاً خواهان هیچ نوع بدبختی و شقاوتی نیست، چرا با پیمودن مسیر گناه و ارتکاب معصیت خودش را بدبخت کند؟ این هشداری است که باید آن را در زندگی جدی بگیریم و در ضمن خواندن دعای عرفه به آن توجه ویژه داشته باشیم تا گناه را از زندگی‌های خود حذف کنیم.

دوری از شیطان و رسیدن به عالی‌ترین درجات دنیایی و اخروی هم از دیگر مبانی و مراتبی است که امام حسین علیه السلام آن‌ها را به‌عنوان مبانی تربیتی در کمال معنوی معرفی می‌فرمایند، چنان‌که می‌فرمایند: «وَاْجَعْلْ لى یا اِلهى الدَّرَجَةَ الْعُلْیا فِى الاْخِرَهِ وَالاْوْلى؛ و برایم معبودا در آخرت و دنیا درجه‌ای برتر قرار ده».

به این ترتیب امام حسین علیه السلام در آموزه‌های تربیتی خود، درخواست بالاترین درجات را می‌کند، هم در دنیا و هم در آخرت، یعنی به این نیاز معنوی و کمال‌جویی انسان از مسیر الهی و اسلامی توجه دارد و مسیر رسیدن به آن را از طریق دوری از گناه، کسب رضایت الهی و توجه به تقوا و پرهیزکاری ترسیم می‌فرمایند. اما در نهایت مشیت و اراده خدای متعال را سبب‌ساز قرار گرفتن در بالاترین درجات دنیا و آخرت معرفی می‌فرمایند، این نکته‌ای است که امام حسین السلام به‌طور ضمنی به قرآن کریم اشاره فرموده‌اند، آنجا که در ماجرای حضرت یوسف علیه السلام عنوان می‌شود: «نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ وَ فَوْقَ کُلِّ ذِی‌عِلْمٍ عَلِیمٌ؛ درجات کسانى را که بخواهیم بالا می‌بریم و فوق هر صاحب دانشى دانشورى است».

منبع:تسنیم