عقیق: امروزه تغذیه از امور مهم انسانی و تمدنی است که توجه به ابعاد مختلف آن می‌تواند در پیشرفت تمدنی و تعالی فرهنگی مؤثر باشد. از این گذر بهداشت فردی و برخورداری از پاکیزگی در تغذیه نیز همانند ابعاد دیگر بهداشت فردی که منجر به استقرار بهداشت در جامعه است از اساسی‌ترین آموزه‌های دین اسلام است که اهل بیت (ع) به ویژه حضرت علی بن موسی الرضا (ع) به آن توجه ویژه داشته‌اند. به مناسبت میلاد سراسر نور هشتمین ستاره آسمان ولایت و امامت با حجت‌الاسلام والمسلمین امیرعلی حسنلو نویسنده کتاب «تغذیه و پوشش در سیره امام رضا (ع)» درباره «جایگاه فرهنگ تغذیه و نقش در آن تمدن اسلامی از دیدگاه امام رئوف (ع)» گفت‌وگو کردیم که مشروح آن در ادامه می‌آید:
تغذیه در شکل‌گیری بنیان آدمی موثر است
حکمت این همه توجه به بهداشت تغذیه در اسلام در چیست؟
از آنجایی که تغذیه تأثیر اساسی در شکل‌گیری شخصیت، روان و هویت آدمی دارد؛ بنیان انسان قبل از پیدایش وجودی وابسته به امر تغذیه و بهداشت غذایی است. اگر وجوداولیه آدمی از تغذیه حلال شکل گرفته باشد، بسیاری از مسائل دیگر که پس از مراحل جنینی در پیش روی اوست، قابل کنترل و اصلاح خواهد بود. وقتی اعضای بدن از تغذیه حرام پیدا و پرورده شد. استعداد رسیدن به مراتب معنوی و انس با خدا و اولیا در او نخواهد بود؛ چون پرتو نور عالم بالا به دلی تابد که دودهای سیاه وتیره غذای حرام او را تاریک نکرده باشد.
رهبران دینی آغاز تربیت دینی و تربیت اصولی را از این مرحله می‌دانند و به اهمیت مسأله تغذیه در شکل‌گیری بنیان آدمی و کارساز بودن آن در سعادت و موفقیت او اشاره و به دقت در این مرحله و انتخاب درست بر اساس موازین شرعی تأکید کرده‌اند. در تبیین جایگاه تغذیه با وجود معیارهای اساسی و مبانی مشترک، تفاوت ماهوی بین نگرش و سیره ائمه نیست. از آن رو که ابعاد مختلف زندگی آن‌ها به علل متعددی به صورت جزئی مورد توجه قرار نگرفته یا به نوعی این مسائل برای علاقه‌مندان به سیره آن‌ها نامشخص بوده و یا به هر دلیل گزارش‌های محدود و اندکی در این موضوع وجود دارد. به ویژه درباره این موضوع از امام رضا (ع) روایات اندک و انگشت شمار است. اما با وجود محدودیت گزاره‌های روایی نکات کلیدی و مهمی می‌توان در زمینه بهداشت و تغذیه به دست آورد.
آلودگی روح متأثر از آلودگی جسمی و تغذیه است
با اشاره به این مقدمه، معارف رضوی درباره تأثیر تغذیه در جسم و روح چه مواردی را مطرح می‌سازد؟
آنچه در دیدگاه و توصیه‌های حضرت وجود دارد، به منزله شاخه‌های مهمی از روش‌های صحیح تغذیه و بهداشت غذایی است. به همین خاطر فرمایشات حضرت (ع) از روی علم و آگاهی بی‌مانند به این موضوعات است. وقتی مأمون از حضرت راهنمایی درباره سلامت و تغذیه درخواست کرد، امام رضا (ع) رساله‌ای موسوم به «ذهبیه» را برای او نوشت که مملو از علوم بی‌بدیل برای زیست سالم و تندرستی است. در ادامه به تبیین فرهنگ تغذیه و بهداشت در اسلام با نگاه تمدنی معطوف به مؤلفه‌های رویکرد ویژه امام رضا (ع) اشاره می‌کنم:
انسان دارای ۲ بعد حیاتی؛ جسمی و روحی است. رشد او نیز ۲ بعدی است. جسم انسان به عنوان کالبد و قالب و به اصطلاح حکمای اسلامی مرکب روحی است که وجود او را به عنوان انسان مفهوم خاص داده و او را از سایر موجودات متمایز می‌سازد. روحی که در کالبد انسان مستقر است، مدرک، محرک، دارای نوسان و متأثر از دریافت‌های پیرامون است. تغذیه انسان که عامل تأثیرگذار در حیات حیوانی اوست در روح او مؤثر است. توجه به تغذیه در حیات انسان تا حدی ضروری است که تأمین‌کننده سعادت و شقاوت او و نسل آینده او می‌تواند باشد. بر این اساس بی‌تردید روح انسان تحت تأثیر کنش‌های جسمی است که به منزله مرکب اوست، اگر در مسائل تغذیه اهتمام نباشد و هر نوع غذایی که برای حیات جسم مورد استفاده قرار گیرد، علاوه بر بیماری جسمی که سلامتی را تهدید میکند، بیماری روحی حاصل از تغذیه غیر اصولی نیز انسان را در رنج و عذاب قرار می‌دهد. چرا که روح و جسم در نوع کنش و انعکاس تأثیر متقابل دارند.
از این رو معصومان به پیوستگی بین دو عنصر توجه داشته و برای مصون ماندن روح از تأثیرات منفی که از تغذیه به او می‌رسد، دستورات ویژه در امر تغذیه و تأمین آن دارند. اصول مهم و مشترکی در روش و نگرش ائمه در مسائل تغذیه وجود دارد، رعایت این اصول، تأمین کننده تعالی روح و در نتیجه سعادت انسان است. جمله معروف امام حسین (ع) در روز عاشورا خطاب به سپاه کوفه که برای کشتن او گرد آمده بودند، بیانگر این واقعیت است. وقتی امام برای هدایت و پند و اندرز آنان بر آمد، غوغا کردند تاصدای پند امام به گوش آن‌ها نرسد. به آنان فرمود: شکم‌های شما از غذای حرام اشباع شده و خون و پوست و گوشت شما از این لقمه‌های حرام به وجود آمده دیگر امیدی به هدایت شما نیست. بنابراین آلودگی روح متأثر از آلودگی جسمی و تغذیه است.
امام رضا (ع) درباره فلسفه حرمت خون به جهت تأثیرات منفی آن در روح انسان می‌فرماید: «... سبب آن این است که جنون و سنگدلی و بی‌مهری و فقدان عاطفه و قساوت قلب را به حدی در انسان ایجاد میکند که ممکن است خورنده خون و کسی که در تغذیه او خون وجود دارد و به عبارتی خون‌خوار است؛ پدر و مادرش را بکشد». در این باب روایات فراوانی وجود دارد که پیشوایان دینی ما به تأثیر خوراکی‌های ناپاک، غیر مباح ، پاک و مباح در روح اشاره کرده‌اند که بیانگر ضرورت توجه به امر تغذیه در نگرش و روش آن بزرگان است.
در آزمایشگاهی تغذیه در سلامت ذهنی و روانی افراد، مورد مطالعه قرار گرفت. به این افراد توصیه شد مصرف غذاهایی را که برای خلق‌و‌خو استرس زا هستند، قطع کنند و همزمان مقدار غذاهایی را که از ذهن و خلق فرد حمایت میکنند افزایش دهند. موادغذایی که برای خلق فرد، استرس‌زا یا تنش‌زا محسوب می‌شوند، شامل شکر، کافئین موجود در قهوه، الکل و شکلات(در صورت مصرف بیش از حد) است. در حالی که می‌توان برای مواد غذایی حمایت‌کننده خلق و خو به آب، سبزی، میوه و ماهی اشاره کرد. ۸۸ درصد افرادی که از رژیم های غذایی حمایت کننده خلق‌و‌خو استفاده کردند، از نظر ذهنی و روانی، وضعیت بهتری پیدا کردند. ۲۶ درصد آن‌ها اظهار داشتند تغییر خلق و خو در آن‌ها کمتر شده است. در ۲۶درصد دیگر تعداد حملات پانیک (هراس) و اضطراب کمتر شده بود و ۲۴ درصد دیگر عنوان کردند کمتر دچار حالت افسردگی شده‌اند. امام رضا (ع) می‌فرماید: «هیچ عبادتی بهتر از نگهداشتن شکم از مال حرام و پاکدامنی نیست» و نیز فرمود: «حق شکم تو آن است که آن را ظرف حرام قرار ندهی».
چگونه یک کارگر ثواب جهاد را می‌برد+ پاسخ امام رضا (ع)
با این اوصاف رابطه کسب و کار با تغذیه حلال از دیدگاه امام رضا (ع) چیست؟
کسب حلال از آن جهت که به رزق و روزی انسان مرتبط است و هدف اصلی انسان از کسب در مرحله اول تأمین تغذیه خود و فرزندان است از اهمیت بیشتری برخورداراست که پیشوایان دین به داشتن شغل حلال و مناسب شأن توصیه و تأکید کرده‌اند. امام رضا (ع) نیز کارگری را که برای امرار معاش، تأمین نیازها و غذای خانواده تلاش میکند او را همدوش مجاهد فی سبیل الله و او را به منزله جهادگری می‌داند که در میدان جنگ و جهاد در رکاب پیامبر(ص) جنگیده باشد. بی‌گمان اگر کسب و شغل انسان از راه حلال نباشد، تأمین خوراک حلال امکان پذیر نخواهد شد. از این روی در فقه اسلام و تشیع بحثی به عنوان مکاسب وجود دارد و مکاسب حلال از حرام تفکیک شده و فلسفه حرمت وحلیت آن‌ها مورد بحث وکنکاش قرار گرفته است.
فرهنگ توجه به تامین غذای نیازمندان/ اهل بیت (ع) توجه ویژه به تأمین خوراک فقرا داشتند
در سیره رضوی توجه به فرهنگ غذای نیازمندان را می‌بینیم. توجه به این امور چه بازتابی در جامعه اسلامی خواهد داشت؟
امام رضا (ع) در مدینه به فقیران سرکشی و از آنان حمایت و برای آن‌ها غذا و خوراک تأمین میکرد. پس از اینکه حضرت (ع) به مرو منتقل شد و تحت مراقبت قرار گرفت، سرکشی به فقیران به صورت حضوری با محدودیت مواجه یا اساساً منع شد. مؤمنان فقیر در فرصت‌های پیش آمده در منزل آن حضرت حضور یافته و برای رفع مایحتاج و نیازمندی‌ها استمداد میکردند و گاهی حضرت سفره‌ای را مهیا میکرد و در آن از همه نوع غذا آماده میکرد و فقرا را دعوت کرده و این آیه را تلاوت می‌فرمود: «فلا اقتحم العقبه، و ما ادریک ما العقبه، فک رقبه، او اطعام فی یوم ذی مسغبه....». منظور از «اقتحام عقبه» انفاق‌هایی که مؤمن برای دیگران کرده، چنانکه در ادامه آیه «عقبه» را تفسیر میکند.
سیره همه اهل بیت (ع) توجه به تأمین خوراک فقرا بوده است، از این رو می‌توان دریافت که توجه و اهمیت به خوراک و تغذیه در نگرش و روش آنان به عنون یک ضرورت حیاتی مطرح بوده است. این قاعده واصل باید در تمدن اسلامی فرهنگ ثابت و محور همه متمکنان جامعه باشد. در این جامعه که بینش آن اینگونه بنا شده، هرگز مقهور سیاست‌های دشمنان دین نخواهد شد و همواره خودکفا بوده و برکات زمین وآسمان از آن رویش وریزش خواهد کرد. جامعه‌ای که متمکنان آن، از محرومان بی‌خبر و بی‌درد نسبت به درد وگرسنگی آنان باشند، یک جامعه دینی متمدن نیست. بلکه جامعه‌ای مترف است که به سوی انحطاط در حرکت است. زراندوزی و سکه‌بازی در فرهنگ اسلام جایی ندارد و هیچگاه در اسلام چنین تمدن‌هایی پا برجا نبوده‌اند.
۸ مورد درباره آداب تغذیه از منظر امام رئوف/ در ابتدای غذا نمک و سرکه بخورید
درباره آداب تغذیه چه دستوراتی از حضرت رضا (ع) به ما رسیده است؟
پیشوایان دینی گاهی آغاز خوردن را با نمک و گاهی با سرکه و گاهی با هر دو توصیه کرده‌اند. امام رضا (ع) در خراسان که تقریباً منطقه‌ای سردسیر و دارای فصول سرما و گرمای مشخص است با سرکه غذا خوردن را آغاز میکردند و به اصحاب خود نیز چنین توصیه می‌فرمایند. چون بر اساس علوم تجربی امروز ثابت شده است که در نقاط سردسیری افتتاح با سرکه خیلی مناسب است. چون چاشنی‌های ترش مانند سرکه و آبلیمو سبب تعریق و کاستن جذب مواد ازته می‌‌شود و لذا تناسب غذایی و وجود و عدم مواد ازته و وضع سفره را نیز شاید فراموش کرد. معده محتویات خود را خالی نمی‌کند تا اینکه اسید موجود در معده خنثی شود و حتی اگر به کسی نمک هیپوتنیک بدهیم، سبب تخلیه معده نمی‌شود. تنها غذایی که می‌تواند نقش هر دو خاصیت (اسید و قلیا) را در معده داشته باشد، مواد بیاض البیضی است. زیرا پروتئین‌ها خود از اسیدهای آمینه‌اند که اسیدهای آمینه خود خاصیت اسیدی قلیایی دارند و بر حسب احتیاج عامل مربوطه را به کار می‌اندازند و حتی با آنکه اسیدند اسید را هم خنثی میکنند. سرکه حاوی چندین نوع اسید آمینه است ـ سدیم و کلر ـ دو عنصر موجود در نمک برای توازن و تعادل دستگاه گوارش؛ سدیم در انقباض عضلانی و هدایت موج عصبی ذی‌نفوذ بوده و در نقاط گرم مرطوب انقباض دردناک عضلانی یا شکمی و ضعف و ناتوانی با خوردن نمک برطرف میکند. نمک جای کلرورهایی که در انساج از بین رفته‌اند را می‌گیرد. دفع مواد غیر قابل جذب بدن را آسان میکند. بدن را تقویت و غذا را خوشمزه می‌سازد. افراط در خوردن نمک و شور خوردن غذاها نیز زیان‌های غیر قابل جبران را در پی دارد و همچنین افراط در خوردن سرکه احتمال بروز برخی از عوارض جسمی شود. بنابراین با وجود همه خصایص و ویژگی‌های خوراکی در این دو خوراک، نباید در خوردن آن‌ها افراط و تفریط کرد. با این وجود به برخی مسائل بهداشت و آداب تغذیه از دیدگاه امام رضا (ع) اشاره می‌کنم:
۱ ـ شستن دست‌ها و داشتن وضو هنگام حضور بر سر سفره غذا
۲ ـ خشک نکردن دست‌ها در آغاز غذا (عدم تماس دست با دستمال و حوله بعد از شستن)
۳ ـ آغاز خوردن با نمک و سرکه
۴ ـ یاد نام خدا و گفتن جمله «بسم الله الرحمن الرحیم»
۵ ـ امام رضا (ع) می‌فرماید: پس از صرف غذا (بعد از چند قدم حرکت مثل کمک به جمع سفره یا شست‌وشوی ظرف غذاها یا رفتن برای شستن مجدد دست‌ها و.. ) برای هضم آسان به پشت خوابیده و پای راست را روی پای چپ بگذارید تا در سرعت هضم غذا شما را کمک کند و با شکم پر هرگز به راست و چپ نغلتید که برای معده عوارض خطرناک دارد. (از علل زخم اثنا عشر و معده و برگشت غذا شمرده شده)
۶ ـ امام رضا (ع) در دستور بهداشتی دیگر فرمود: «هنگامی که گرسنه هستید غذا بخورید و به محض اینکه احساس سیری کردید از سر سفره برخیزید».
سه دستور کلی در اسلام وارد شده که مراعات آن‌ها سلامتی جامعه اسلامی را از تمامی بیماری‌ها بیمه میکند:
الف ـ احساس گرسنگی قبل از غذا خوردن
ب ـ دست از غذا کشیدن قبل از سیری کامل
ج ـ (پرهیز از شکم‌بارگی و پرخوری) به حد تأمین نیاز، کم خوردن و خوردن یک نوع غذا که موافق با مزاج و معده باشد، اگر غذایی با مزاج ناسازگار است. خوردن آن خلاف بهداشت است.
۷ ـ یکی از اصحاب امام رضا (ع) گوید: ما همراه امام رضا (ع) گوشت کله (بدون پاچه چون خوردن پاچه کراهت دارد) خوردیم و حضرت (ع) پس از آن شربت قاووت تناول کرد و فرمود: به هضم آن کمک میکند.
۸ ـ خواندن دعا پس از پایان غذا خوردن که کوتاه‌ترین آن شکرگزاری با جمله «الحمدلله» است. تفصیل آن اینگونه است: «الحمد للَّه الّذی یطعم و لا یطعم و یجیر و لا یجار علیه و یستغنی و یفتقر إلیه. اللّهمّ لک الحمد على ما رزقتنا من طعام و إدام فی یسر منک و عافیة بغیر کدّ منّی و لا مشقّة. بسم اللَّه خیر الأسماء، بسم اللَّه ربّ الأرض و السّماء، بسم اللَّه الّذی لا یضرّ مع اسمه شیء فی الأرض و لا فی السّماء و هو السّمیع العلیم. اللّهمّ أسعدنی فی مطعمی و مشربی هذا بخیره و أعذنی من شرّه و أمتعنی بنفعه و سلّمنی من ضرّه».
فرهنگ وعده‌های غذایی/ سالمندان وعده شام را حذف نکنند
درباره زمان وعده‌های غذایی نیز چیزی ذکر شده است؟
نظم در تمام امور از جمله اصول مسلم زندگی حضرات اهل بیت (ع) بوده است. داشتن برنامه تغذیه منظم نیز بی‌گمان در برنامه‌های آنان بوده است. از این رو رعایت وعده‌های غذایی در اسلام بیشتر به مضمون آیه کریمه توجه شده است «و لهم رزقهم فیها بکره و عشیا»؛ روزی آن‌ها صبح و در شامگاه معین شده است. خوردن صبحانه را ضروری می‌دانستند و خودشان به آن عمل میکردند. چنان که در سیره همه پیشوایان این پایبندی منعکس شده است. کم خوردن ضمن اینکه مانع و پیشگیری‌کننده از بسیاری از بیماری‌ها است سبب عمر طولانی نیز می‌باشد. چون بدن و اعضای بدن به جهت پرخوری در معرض استهلاک و نابودی قرار می‌گیرند. لذا مراقبت در خوردن از حیث کم و کیف غذا از دستورات اکید بهداشتی در فرهنگ اهل بیت (ع) است.
امام رضا (ع) در نامه‌ای که به مأمون نوشت. برای هر فصلی وعده غذای خاصی معین شده است. شاید مناسب‌تر باشد که برای هر صنف به تناسب اشتغال نیز وعده تغذیه خاص در نظر گرفت. از آنجایی که برخی فصل‌ها دارای روزهای طولانی هستند که مصرف غذا به ویژه برای کسانی که کاربدنی سنگین مانند کشاورزی دارند، نیازمندی به غذا سه وعده یا بیشتر است. اما در روزهای کوتاه و برای کسانی که تحرک و تلاش بدنی کمتری دارند، نیازمندی کمتراحساس می شود. بر اساس دیدگاه امام رضا (ع) غذا خوردن و تغذیه به نیاز بدن بستگی دارد و این مسأله دراسلام یک اصل مسلم است که تغذیه جهت تأمین نیاز و ضرورت است. هر گاه بدن نیاز به غذا پیدا کرد و احساس گرسنگی کرد. باید غذای آن را تامین و تهیه کرد. از این رو در روایات اسلامی گزارش شده که وقتی گرسنگی کامل داشتید، غذا بخورید و هرگز با شکم پر غذا نخورید که منشا بیماری‌های گوناگون است. از طرفی پرخوری و مصرف بیش از نیاز غذا در اسلام از مصادیق اصراف و مورد مذمت فراوان قرار گرفته است.
آنچه در دیدگاه امام رضا (ع) مورد توجه قرار گرفته، درباره وعده غذایی، ضرورت وعده غذایی شامگاه برای همه به ویژه سالمندان است که از نظر علمی موضوع شگفت‌انگیز و امربهداشتی ضروری برای سالمندان است که در نگرش امام (ع) نباید این وعده غذایی از آنان ترک شود. تأکید به غذای شامگاه برای عموم مردم در نظر امام وجود دارد. امابرای سالمندان تأکید زیاد شده که با شکم خالی به بستر خواب نرفته و استراحت نکنند.
اگر بخواهید گفته‌های خودتان را در این مصاحبه جمع‌بندی کنید، چه خواهید گفت؟
فرهنگی که در مکتب اهل بیت (ع) برای رعایت بهداشت در تغذیه مقرر شده است، در صورت رعایت آن‌ها تمدن اسلامی به ترقی خود در ابعاد دیگر بالنده و رشد خواهد کرد. چون جامعه‌ای به ترقی، آسایش ، رفاه و تمدن متعالی راه می‌یابد که انسان‌ها در آن بیمار نباشند و بهترین پیشگیری از بیماری‌ها رعایت بهداشت تغذیه و کم و کیف غذاهاست. شیوع و بالا بودن آمار بیماری‌هایی چون دیابت، چربی خون، انواع سکته‌ها و بیماری‌های صعب العلاج همه متأثر از عدم توجه و اصلاح امر تغذیه است. برای اصلاح امر تغذیه و رسیدن به بهداشت و ترقی بهتر است به سیره و سبک زندگی اهل بیت (ع) و آموزه‌های قرآن کریم که سیره همه آن‌ها ملهم از این کتاب بی‌نظیر است. توجه بیشتر و به دستور «فلینظر الانسان الی طعامه» عمل کنیم تا زندگی شاد و زیبا داشته باشیم.
منبع:فارس