عقیق:دین به عنوان یک اصل ثابت و غیر قابل انکار در زندگی بشر نقش مهمی را بر عهده دارد و اهمیت آن بر کسی پوشیده نیست. اما اینکه چه مفاهیمی در قالب یک شریعت عهده دار هدایت انسان است و از زبان چه کسی و با چه مضمونی ارائه شده، سؤالی است که انسان همواره در پی کشف آن بوده است.

هماهنگی تعالیم الهی اسلام با فطرت انسان از ویژگی‌هایی است که باعث تمایز آن از سایر ادیان و موجب گرایش اندیشه‌های پاک و حقیقت جو شده است که این نشانه جاودانه و جهانی بودن این شریعت مقدس می‌باشد. بنابراین بر خداوند حکیم است تا برای دوام این اصل ثابت در زندگی بشر و تداوم موافقت احکام و دستورات آن با فطرت انسان، برنامه‌هایی تدوین کند که در هر عصری و با وجود هر گونه شرایط زمانی علاوه بر موافقت با فطرت الهی انسان، به نیازهای روحی، جسمی، فردی و اجتماعی او پاسخ دهد.

در این راستا «حج» به عنوان سند گویا و جنبش حرکت آفرین اسلام مایه دوام دین و ایجاد روحیه جمعی بین مسلمانانی است که به لحاظ پراکندگی جمعیتی در نقاط مختلف و گستردگی جغرافیایی کشور اسلامی از یکدیگر فاصله گرفته‌اند. علاوه بر این از آنجا که حج ریشه در اصول اعتقادی و فکری مسلمانان دارد سبب استحکام پایه‌های اخلاقی در فرد فرد مسلمین می‌شود که می‌توان از آن به عنوان نهضت خودسازی در اسلام یاد کرد، از طرف دیگر «حج» باعث اصلاح اخلاق اجتماعی و تثبیت اخلاق اسلامی در جامعه می‌شود.

اینک به بهانه آغاز اعزام زائران بیت‌الله الحرام به مدینه منوره و قرار گرفتن همزمان در هفته حج و دهه کرامت، به فلسفه حج از دیدگاه امام رضا(ع) پرداخته‌ایم:

علت وجوب حج

اهمیت این عبادت الهی در آن جاست که آیات متعددی از قرآن کریم وجوب و فلسفه حج را برای مسلمانان تبیین کرده و روایات فراوانی از پیشوایان معصوم(ع) در تثبیت این اندیشه قرآنی وارد شده است. خداوند در سوره آل عمران می‌فرماید: «و بر مردم، حج و زیارت آن خانه واجب است، بر هر کسی که توانایی یافته و بر آن راه یابد و هر که کافر شود تنها به خود زیان رسانده است».(۱)

همچنین پیامبرعظیم‌الشأن اسلام(ص) درباره مقصود از وجوب حج فرموده اند: «منظور از وجوب حج و طواف و دیگر مناسک به پا داشتن ذکر و یاد خداست».(۲)

امام رضا(ع) نیز در این باره می‌فرمایند: «ای مکلف به تکلیف حج، خدایت مورد رحمت قرار دهد، به تو هشدار می‌دهم که حج فریضه‌ای از فرایض خداوند جلیل و عزیز است و بر آن که دارای استطاعت می‌باشد واجب است و این وجوب در تمام عمر انسان یکبار است و خداوند بر انجام دهنده آن وعده بهشت و گذشت از گناهان داده است و در قرآن مجید که سند تمام حقایق است، روی‌گردان از این واجب عظیم و فریضه بزرگ را کافر نامیده و به تارک آن وعده آتش قیامت داده، پس ما از آن آتش به حق پناه می‌بریم».(۳)

استطاعت، شرط وجوب حج

در حدیث شریف حضرت رضا(ع) که در تفسیر آیه مذکور بیان شده است، سخن از شرایط استطاعت به میان آمده است که دلیل بر وجوب حج می‌باشد.

استطاعت همان توانایی مالی برای حج است و بر هر مسلمانی واجب است که در صورت استطاعت مالی به حج برود، به علاوه از حضرت صادق(ع) روایت شده است که: «تا کعبه برپاست، دین نیز پایدار است. »(۴)

 با توجه به نقش مهم حج در حفظ دین و نیز با اهتمام به این امر که پیامبر اسلام(ص) حفظ دین را بر هر مسلمانی واجب دانسته‌اند، نوعی دیگر از استطاعت که ثمره سفر حج است، قابل بررسی است و آن استطاعت اجتماعی می‌باشد.

بنابراین بر مسلمانان واجب است که در صورت توانایی مالی با شرکت در کنگره عظیم حج که مظهر وحدت، انسجام و قدرت امت اسلامی است، استقلال و وابسته نبودن به بیگانگان را برای جامعه مسلمانان به ارمغان آورند.

علل تشریع حج در اندیشه حضرت رضا(ع)

علی بن موسی الرضا(ع) درباره فلسفه و علل تشریع حج خطاب به فضل بن شاذان می‌فرمایند: «حج به سوی خدا رفتن و در پیشگاه باری تعالی حاضر شدن است».(۵)

حج باطنی که مقصود از زیارت است موجب بروز تحولات اساسی در زائر می‌شود زیرا مناسک حج نمادی از مناسک اسلامی است و سبب ایجاد روحیه تقوا در افراد و تربیت نفس می‌شود.

هدف از آفرینش انسان، معرفت خداست و انسان زمانی به این معرفت دست می‌یابد که به وسیله عبادت به تربیت نفس خود بپردازد و حج مشتمل بر تمام نتایجی است که از سایر عبادات چون نماز و روزه حاصل می‌شود بنابراین در معرفت انسان نسبت به خدا اثری بنیادین دارد.

کمال طلبی

در ادامه آن حدیث شریف حضرت رضا(ع) سِرّ عظیم حج را این چنین بیان می‌دارند:«حج زیادت طلبی و کمال خواهی است».

کمال طلبی در انسان از فطریات مسلّم و غیرقابل انکار است و آنچه در مراسم پرفیض حج به ندای فطرت انسان پاسخ می‌دهد، حرکت انسان بر اساس معرفت الهی به سوی کمال مطلق است.

حج؛ آغاز حرکتی نو در زندگی

امام رضا(ع) فلسفه مناسک و اعمالی که در حج وارد شده را نشان از تحولی می‌دانند که حج در روح انسان به جای می‌گذارد و آن ابراز پشیمانی از گذشته و بازگشت به خویشتن است، رجعتی که باعث شروعی نو و هدفمند و جبران کننده خسارت‌های گذشته است.

حج، از گذشته تاریک و پر گناه خارج شدن و از آنچه در گذشته انجام شده، توبه کردن است و برای آینده کار خوب و نیک را از نو آغاز کردن. (۶)

 حج؛ تمرین خودسازی

علی بن موسی الرضا(ع) در این زمینه معتقدند که: «در حج بدن را به سختی انداختن، از زن و فرزند دور شدن و جان را از هواهای نفسانی و شهوات منع کردن است. »(۷)

 راهی برای ادای حقوق اجتماعی

امام هشتم(ع) در ادامه می‌فرمایند: «حج وسیله‌ای برای خارج کردن و جداسازی دارایی‌ها از یکدیگر و پرداختن حقوق فقرا و مستمندان است».

ادای حقوق مستمندان از راه پرداخت خمس و زکات اموال و لزوم جداسازی اموال قبل از سفر حج علاوه بر انجام واجب الهی سبب می‌شود تا انسان متوجه اطرافیان خود بوده و حقوقی که خداوند بر عهده او نهاده انجام دهد.

این بخشی از پیام حضرت رضا(ع) به زائران کعبه، بعد اجتماعی و لزوم توجه به سایر افراد را یادآور می‌شود و این ویژگی را که حاجیان از نقاط مختلف برای همدلی در نقطه‌ای جمع می‌شوند روشن‌تر و لزوم فریادرسی به مسلمانان را دوچندان ساخته و حس انترناسیونالیستی اسلامی را در مسلمین بارور می‌سازد. رشد این ویژگی در زائران، زمینه ساز وحدت اسلامی و حاکی از بلوغ اجتماعی مسلمانان است.

 همایش سالانه علوم اسلامی

ثامن الحجج(ع)، «حج» را جایگاه فراگیری فقه و احکام دین و انتقال اخبار پیشوایان(ع) به سراسر جهان می‌دانند و می‌فرمایند: «انما امروا بالحج لعله... فیه من التفقه و نقل‌الاخبار الائمه (ع) الی کل صقع و ناحیه، کما قال‌الله ــ عز‌وجلّ ــ تعالی: فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین...».(۸)

کنگره جهانی حج فرصتی مغتنم برای مسلمانان به وجود می‌آورد تا به معرفی اسلام اصیل به جهانیان بپردازند؛ امیرمؤمنان(ع) در بیان اهمیت این مسئله می‌فرمایند: «برای مردم حج را به پا دار و روزهای خدا را به یادشان آور، در بامداد و شامگاه در یک مجلس عمومی با مردم بنشین. آنان که پرسش‌های دینی دارند با فتواها آشنایشان بگردان و ناآگاه را آموزش ده و با دانشمندان به گفت‌وگو بپردازد».(۹)

امام خمینی(ره) با اهتمام به این اصل، حج را زمان برائت از مشرکان و اعاده حقوق اسلام و معرفی اسلام ناب دانسته و آن را سرمایه‌ای عظیم برای مسلمانان و عامل پایداری آنان معرفی کردند.

 مشروعیت بهره برداری اقتصادی

در آموزه‌های دینی اسلام هیچ منافاتی بین پاک‌سازی روحی و تلاش برای رسیدن به اقتصاد برتر وجود ندارد بلکه از آن به جهاد فی‌سبیل الله تعبیر شده است. «حج» نیز که یکی از پر ثمرترین اعمال عبادی اسلام و مشتمل بر تعالیم فراوانی است از این قاعده مستثنا نمی‌باشد.

حضرت رضا علیه السلام در باره منافع اقتصادی حج می‌فرمایند: «حج برای تمام مردم در شرق و غرب زمین، آنان که در دریا و خشکی به سر می‌برند، چه آن‌ها که حج می‌گزارند و چه غیر آنان، از تاجر، واردکننده، فروشنده و خریدار، کاسب، کرایه دهنده و فقیر و مسکین سودمند بوده و نیازهای مردم را در اطراف و اکناف زمین بر می‌آورد» ۱۰

در سفر حج نباید از دو نکته اساسی غافل ماند؛ اول اینکه، هدف اصلی این سفر الهی تحت‌الشعاع تجارت قرار نگیرد، یعنی اصل به خاطر فرع به فراموشی سپرده نشود.

نکته دوم این است که هدف شارع مقدس از مباح بودن تجارت در حج که گردهمایی سالانه مسلمانان است، رونق بازار مسلمانان می‌باشد. اما در حال حاضر که بازار حجاز در دست تولیدکنندگان غربی است و منافع آن به جیب سردمداران وهابی و مظلوم کُش سعودی می‌رود، باید در این مسئله دقت شود که مبادا تجارت و خرید و فروش کالاهای غربی و چینی موجود در بازار عربستان، از مسلمین مصرف کنندگانی بی چون و چرا بسازد و روحیه استقلال طلبی و عدم وابستگی به بیگانگان را که از اهداف سیاسی- اجتماعی حج است، کمرنگ سازد.

منبع:  hajj.ir