عقیق:امیرحسین کسائی: در مفاتیح‌الجنان، درباره اعمال شب بیست و یکم ماه رمضان مطرح شده است که «بدان در هر شب از شب‌های این دهه (دهه آخر رمضان) غسل مستحب است و روایت‌شده که حضرت رسول صلى الله علیه و آله در هر شب این دهه غسل می‌کرد و اعتکاف در این دهه مستحب است و فضیلت بسیار دارد و افضل اوقات اعتکاف است و روایت‌شده که مقابل دو حج و دو عمره است».
همچنین روایتی از پیامبر(ص) مطرح شده است که می‌گوید: «وَکانَ رَسُولُ اللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ الِهِ اِذا کانَ الْعَشْرُ الاْواخِرَ اعْتَکَفَ فِى الْمَسْجِدِ وَضُرِبَتْ لَهُ قُبَّهٌ مِنْ شَعْرٍ وَشَمَّرَ الْمیزَرَ وَطَوى فِراشَهُ؛ رسم رسول خدا صلى اللّه علیه و آله چنان بود که چون دهه آخر ماه رمضان می‌شد در مسجد معتکف می‌شد و چادرى مومنین برایش می‌زدند و کمر را محکم می‌بست و بستر خواب را جمع می‌کرد»
بنابراین دهه پایانی ماه رمضان جزء ایام سفارش شده دین اسلام برای اعتکاف است که الحمدلله چند سالی این سنت حسنه در جای‌جای کشور رواج پیدا کرده است. این کار از سوی مقام معظم رهبری نیز در سال ۹۶ مورد تقدیر قرار گرفت.
برای آشنایی بیشتر درباره این امر با حجت‌الاسلام ابوالفضل شاکری، دبیر اجرایی ستاد اعتکاف سپاه تهران و مشاور گروه فرهنگی خانواده آسمانی که از متولیان برگزاری اعتکاف ده روزه رمضانیه در تهران است، گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
اعتکاف به چه معناست؟
معنای اعتکاف از لحاظ شرعی آن است که انسان حداقل سه روز در مسجد حاضر شود و فارغ از تمام امور دنیایی با خدای خود خلوت کند که حکم شرعی آن است، انسان هر دو روزی که معتکف شد، روز سوم بر آن واجب است. بنابراین اگر فرد دو روز معتکف شد، باید روز سوم نیز معتکف بماند و اگر این اعتکاف به پنج روز رسید، حتماً باید روز ششم نیز در اعتکاف باقی بماند.
اعتکاف در دین اسلام رواج پیدا کرد و یا پیش از آن نیز صورت می‌گرفت؟
پیامبران الهی قبل از اسلام نیز اعتکاف داشتند. تنها مدل آن‌ها متفاوت بود که در آیه ۱۲۵ سوره بقره در قرآن کریم نیز داریم «وَ عَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَنْ طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ؛ و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که حرم مرا (از بت) پاکیزه دارید برای اهل ایمان‌که به طواف و اعتکاف حرم آیند و در آن نماز و طاعت خدا بجای آرند.» یعنی خداوند دو پیامبر را برای نظافت خانه خود جهت حضور معتکفین، طواف کننده‌ها و نمازگزاران مأمور می‌کند.
قبل از آن نیز پیامبران برای اعتکاف به کوه‌ها می‌رفتند. به‌طور مثال پیامبر اسلام ۴۰ روز برای اعتکاف به غار حرا رفت یا در خصوص دیگر پیامبران، اعتکاف‌های چندین سال مطرح شده است. به‌طور مثال حضرت سلیمان چند سال در کوه معتکف شد، اما با آغاز اسلام، اعتکاف در خانه خدا یعنی مسجد انجام شد.
اعتکاف صرفاً در روزهای خاصی از ماه قمری باید انجام شود یا می‌توان در طول ایام مختلف معتکف شد؟
بر اساس تحقیقاتی که انجام دادم، اصلاً در خصوص اعتکاف در ایام البیض، سند روایی جدی وجود ندارد و این روالی است که میان مردم ما مرسوم شده است؛ بلکه در ایام البیض، تنها روزه گرفتن مستحب است، اما اعتکاف در آن تأکید نشده است.
سؤال من این است که آیا در سراسر سال می‌توان روزه گرفت؟ جواب آن است که به‌غیراز دو روز یعنی عید فطر و عید قربان در سرتاسر سال، انسان می‌تواند روزه بگیرد که در برخی از این ایام سال، روزه گرفتن سفارش هم شده است. البته این روزها فارغ از روزه واجب ماه رمضان است؛ به‌طور مثال روزه گرفتن مستحبی در روز عید غدیر، روز عرفه، ۱۷ ربیع‌الاول و ... سفارش شده است.
شرط معتکف شدن آن است که انسان روزه بگیرد، مانند نماز که شرط، آن است که انسان باید حتماً وضو بگیرد برای اعتکاف نیز انسان حتماً باید روزه بگیرد. بنابراین هر زمانی که انسان می‌تواند روزه بگیرد، می‌تواند معتکف نیز بشود.
بر اساس روایات، سفارش دین بر آن است که انسان در ۱۰ روز پایانی ماه رمضان معتکف شود که در کشور از سال ۹۰ اعتکاف رمضانی آغاز شد و در ابتدا افرادی از ما ایراد می‌گرفتند که چرا اعتکاف رمضانیه را تبلیغ می‌کنید و در حال بدعت‌گذاری هستید.
فرصت به‌دست‌آمده در اعتکاف چه بستری را برای انسان جهت ارتباط با خدا ایجاد می‌کند؟ عمدتاً معتکفین در ایام حاضر در مسجد چه اعمال و کارهایی را انجام می‌دهند؟
اعتکاف در گام اول فرصتی برای انجام اعمال جامانده قبلی است. به‌طور مثال فردی که نماز یا روزه بدهکار است، می‌تواند نماز و روزه‌های قرضی خود را انجام دهد. در گام دوم اعتکاف فرصتی برای تفکر در امور دنیایی و آخرتی است که این بهترین اعمال محسوب می‌شود؛ زیرا این تفکر در خلوت بسیار تأثیرگذار است. در روایت مطرح شده است که یک ساعت تفکر برتر از ۷۰ سال عبادت است؛ یعنی فرد می‌تواند با یک ساعت تفکر، مانع از آن شود که ۳۰ سال عمر خود را در یک مسیر اشتباه صرف کند. به‌طور مثال گاهی انسان وارد یک‌رشته تحصیلی می‌شود و عمرش را صرف آن می‌کند، اما فایده‌ای ندارد؛ در حالی که اگر یک ساعت تفکر دقیق روی آینده خود، انجام می‌داد می‌توانست با ورود نکردن به آن، عمر خود را گونه دیگری صرف کند.
تفکر به انسان آموزش می‌دهد که می‌تواند عمر خود را خوب مورد استفاده قرار دهد و اعتکاف، خلوتی را در این دنیای پرمشغله در اختیار انسان قرار می‌دهد تا تفکر کند و بازنگری در زندگی خود داشته باشد و به اصلاح ارتباطش با خود بپردازد.
اعتکاف فرصتی برای اصلاح ارتباط انسان با خود است؛ زیرا انسان در نوع خوابیدن، غذا خوردن، استفاده از وسایل الکترونیکی در حال ظلم کردن به خود است که فرصت اعتکاف بستر را برای اصلاح این ارتباطات ایجاد می‌کند. از سوی دیگر اعتکاف فرصتی برای اصلاح ارتباط با همسر و فرزندان است. این روزها افراد با جسم خود کنار همسر و فرزندان خود هستند، اما فکرشان درگیری‌های دیگری دارد و اعتکاف می‌تواند این ارتباطات با همسر، فرزند و یا پدر و مادر را اصلاح کند. در نهایت اعتکاف می‌تواند ارتباط انسان با آخرت را سروسامان دهد؛ به‌طوری‌که انسان دریابد که مفید است در چه زمینه‌ای وقت بگذارد و عمر خود را صرف کند تا در آخرت سود و فایده آن را ببرد.
بنابراین ثمره اعتکاف در اصلاح گذشته، تفکر و در نهایت عبادت کردن است که فرصتی برای انس، راز و نیاز و عاشقی خداوند است. همچنین اعتکاف فرصت مناسبی برای پیدا کردن دوستانی خوب در زندگی است. باید بدانیم اعتکاف شیرینی و حلاوتی دارد که اگر انسان مزه‌اش را یک‌مرتبه بچشد، دیگر نمی‌تواند از آن جدا شود.
شخصا همان زمانی که بنا داشتم برای اولین بار در سال ۸۱ اعتکاف کنم، ترس داشتم. تصورم این بود که سه روز در مسجد چه خواهد گذشت و عبادت‌های فراوان انسان را خسته می‌کند، اما این خلوت و انس در اعتکاف شیرینی را به من بخشید که نتوانستم آن را ترک کنم. البته باید بدانیم اعتکاف تماماً عبادت نیست. استراحت، تغذیه و حتی ارتباط و صحبت با دیگران نیز در آن وجود دارد.
شیرینی اعتکاف این‌قدر برایم زیاد بود که از سال ۹۰ اعتکاف ده‌روزه رمضان را آغاز کردیم و سال ۹۴ اعتکاف عرفه و سال ۹۵ اعتکاف نیمه شعبان و در نهایت از سال ۹۶ اعتکاف هفدهم ربیع‌الاول را آغاز کردیم؛ به‌طوری‌که امروز در طول سال ۵ مرتبه مراسم اعتکاف برگزار می‌کنیم. همچنین از سال ۹۴ اعتکاف کودکانه را آغاز کردیم؛ به‌طوری‌که در آن مهد کودکی برای کودکان مادرانی که در مساجد معتکف می‌شوند برپا کردیم تا امکان و بستر لازم برای این قشر را هم فراهم کنیم.
براساس روایات و سفارش‌های اهل‌بیت (ع) اعتکاف در چه بازه زمانی مورد سفارش قرار گرفته است؟
اهل‌بیت علیه‌السلام سفارش کردند که انسان در ۱۰ روز پایانی ماه رمضان به اعتکاف بپردازد که روایت آن در مفاتیح‌الجنان شیخ عباس قمی نیز مطرح شده است. بر این اساس پیامبر (ص) ۱۰ روز آخر ماه رمضان بستر خواب و استراحت خود را جمع می‌کردند تا بتوانند از فرصت باقیمانده در این ماه بیش‌ترین استفاده را کنند. امروزه افراد در دهه سوم ماه رمضان عمدتاً در عبادات کم‌رمق‌تر می‌شوند؛ به‌طور مثال مساجد و یا برنامه‌های جزءخوانی قرآن کم‌رونق‌تر می‌شود و انسان‌ها گویی خسته شده‌اند، اما پیامبر (ص) در این ایام بساط استراحت خود را جمع می‌کرد و در مسجد معتکف می‌شد تا بتواند عبادت بیشتری داشته باشد. رویکرد پیامبر (ص) این‌گونه بود که ماه رحمت الهی در حال جمع شدن است و این سفره رو به پایان است، لذا تلاش بیشتری برای عبادت انجام می‌دادند و در مسجد معتکف می‌شدند. بر اساس روایات، یک سال جنگ در ماه رمضان واقع شد و ایشان به دلیل حضور در میدان جنگ، امکان معتکف شدن در مسجد را پیدا نکردند. لذا ایشان ماه رمضان سال بعد به جبران این عدم حضور، ۲۰ روز را در مسجد معتکف شدند.
۱۰ روز پایانی ماه رمضان از سحر روز بیست و یکم این ماه آغاز می‌شود که اگر ماه ۳۰ روزه باشد، اعتکاف ۱۰ روزه خواهد بود و اگر ماه ۲۹ روزه باشد، اعتکاف ۹ روزه خواهد بود. البته در برنامه پیش‌بینی‌شده برای اعتکاف این امکان نیز به افراد ارائه شده است تا سه روز به انتخاب خود معتکف شوند.
مقام معظم رهبری نیز در سخنرانی خود در عید فطر سال ۹۶ فرمودند این سنت اعتکاف ۱۰ روزه رمضان نیز که در حال رواج پیدا کردن است، سنت خوب و حسنه‌ای است.
امسال برای اعتکاف ۱۰ روزه رمضان چه برنامه‌ای دارید؟
امسال اعتکاف ۱۰ روزه رمضانیه به‌صورت متمرکز و محوری در مسجد شفاء تهران در خیابان مجاهدین اسلام روبروی مجلس شورای اسلامی برگزار می‌شود که برنامه‌های آن از سحر روز بیست و یکم ماه رمضان آغاز می‌شود و علاقه‌مندان برای ثبت‌نام می‌توانند با شماره ۰۲۱۶۶۴۵۲۶۲۴ می‌توانند تماس حاصل کنند. در سطح استان تهران اعتکاف ۱۰ روزه رمضانی تنها در این مسجد برگزار می‌شود، اما در دیگر مساجد تهران و کشور اعتکاف‌های سه‌روزه دیگری برگزار خواهد شد.
متأسفانه فرهنگ اعتکاف رمضانیه هنوز در کشور آن‌چنان‌که باید و شاید تبیین نشده است و مردم غالباً اعتکاف را اختصاص به ماه رجب می‌دانند.
برنامه‌های این اعتکاف ۱۰ روزه به چه صورت خواهد بود؟
حدود دو ساعت قبل از اذان صبح برنامه مناجات‌خوانی سحر برگزار می‌شود، سپس نماز جماعت صبح، دعای عهد و تلاوت یک صفحه قرآن را خواهیم داشت. قبل از اذان ظهر نیز تلاوت یک جزء قرآن کریم انجام می‌شود. زیرا بنا داریم انس بیشتر با قرآن در ماه رمضان برای معتکفین فراهم شود و بعد از اقامه نماز جماعت ظهر و عصر نیز بیان احکام صورت می‌گیرد. سپس معتکفین استراحت خواهند داشت تا حدود دو ساعت مانده به نماز مغرب و عشا که یک جزء دیگر قرآن تلاوت خواهد شد. سپس حدود ۴۵ دقیقه مانده به اذان مغرب برنامه دعاخوانی روز مانند قرائت زیارت عاشورا، دعای توسل، زیارت امین‌الله و ... انجام می‌شود. در نهایت اقامه نماز مغرب و عشا و افطار انجام می‌شود و حدود دو ساعت پس‌ازآن، حلقه معرفت برپا می‌شود که در آن مباحثه علمی میان معتکفین صورت می‌گیرد.
اعتکاف‌های ۵ گانه‌ای که در طول در مساجد برگزار می‌شود، برچه اساسی برنامه‌ریزی شده است؟
در طول سال پنجم مرتبه اعتکاف در استان تهران برگزار می‌شود، اعتکاف اول در ماه رجب است که در کشور نیز متداول است، اعتکاف دوم مربوط به نیمه شعبان است، اعتکاف سوم همین اعتکاف ۱۰ روزه پایانی ماه رمضان است که از حیث روایتی و سفارش اهل‌بیت(ع)، مهم‌ترین اعتکاف محسوب می‌شود البته یکی از رسوم زیبای آن نیز بیتوته در شب عید فطر است که در روایات و آداب عید فطر و عید قربان نیز مطرح شده است که خوب است انسان در شب عید فطر در مسجد بیتوته کند و به عبادت بپردازد. اعتکاف چهارم عرفه است که سه روز قبل از عید قربان افراد به اعتکاف در مسجد می‌پردازند. برخی این سؤال را مطرح می‌کنند که چرا در ایام عرفه به اعتکاف می‌پردازید، اول آنکه روزه گرفتن در این ایام، بسیار سفارش شده است و دوم آنک ه احکام اعتکاف بسیار شبیه به حج است به‌طور مثال در حج مطرح می‌شود که نگاه کردن انسان به آینه مکروه است همچنین از جدل و معامله اقتصادی باید پرهیز کنند که در اعتکاف نیز همین اعمال سفارش شده است بنابراین در ایام عرفه که افرادی توفیق زیارت خانه‌خدا و یا زیارت امام حسین علیه‌السلام در کربلا را دارند، ما جامانده‌ها در مساجد به اعتکاف می‌پردازیم. پنجمین اعتکاف نیز هفدهم ربیع‌الاول است.
اعتکاف‌های کودکانه که اشاره شد، به چه صورت است؟
اولین مرتبه نیاز به اعتکاف کودکانه در شخص خودم حاصل شد، سال ۹۴ که فرزند بنده چهارساله شده بود و در اوج بازیگوشی‌های خود قرار داشت که به زمان اعتکاف رسیدیم و مشاهده کردم این بچه مانع حضور بنده در اعتکاف و همچنین مانع حضور همسرم در مراسم می‌شود. این نیاز به حضور همسرم در مراسم اعتکاف دغدغه‌ای در ذهنم شد که شاید زنان دیگری نیز وجود داشته باشند که به دلیل فرزند داری ممکن است سال‌ها امکان حضور در اعتکاف را نداشته باشند. لذا نیاز بود در کنار بچه‌داری که در دین بسیار سفارش شده است امکان اعتکاف را نیز برای آنان فراهم کنیم بنابراین تصمیم گرفتم در ماه رجب، خادم مهدکودک برای نگهداری از فرزندان مادران معتکف شود.
آغاز این طرح در زمان اعتکاف عرفه سال ۹۴ به‌صورت آزمایشی بود که در آن تنها ۵ فرزند در این مهدکودک حاضر شدند زیرا ترسم آن بود که این بچه‌ها از مسجد و اعتکاف زده شوند لذا در گام اول به تمام افراد مرتبط با این کودکان سفارش کرده بودیم که هیچ تندی و بدرفتاری با کودکان نباید داشته باشند و حتی از این فرصت استفاده کردیم تا در عین احترام، آداب مسجد داری را نیز به کودکان آموزش دهیم.
در مرحله دوم که بنا داشتیم مجدداً اعتکاف کودکانه برگزار کنیم، بسیاری از مادران در زمان مراجعه به این نکته اشاره کردند که کودکان زمانی که از اعتکاف باخبر شده بودند، این جمله را فریاد زدند که «آخ جون اعتکاف» زیرا در فضای مهدکودک مسجد این بستر را برای کودکان فراهم می‌کردیم تا آزادانه به بازی و شادی و بپردازند که مورد استقبال آن قرارگرفته بود.
از ماه رجب سال ۹۵ تاکنون هرساله اعتکاف این ماه به‌صورت کودکانه برگزارشده است که در سال اول، اعتکاف مسجدی در شهرک والفجر به‌صورت کودکانه برگزار شد و حدود ۳۰ کودک حاضر شدند، در سال دوم، سه مسجد به‌صورت کودکانه اعتکاف برگزار کردند که درمجموع بیش از ۷۰ کودک حضور پیدا کرد و درنهایت سال گذشته پنج مسجد استان تهران، اعتکاف کودکانه برگزار کرد که درمجموع بیش از ۱۱۰ کودک حضور پیدا کردند. جالب است بدانید این استقبال مادران از اعتکاف در حالی رخ داد که اعتکاف سال ۹۷ همزمان با ایام تعطیلات نوروز و روز سیزدهم فروردین‌ماه بود.
برنامه‌ریزی برای کودکان در این ایام به این‌گونه است که حتماً یک روز را به‌عنوان اردو برگزار می‌کنیم تا بچه‌ها این خاطره در ذهن خود داشته باشند که به همراه مسجد یک روز اردو رفتند. یک سال بعد بچه‌ها را برای بازی به یک زمین چمن بردیم و در آن فضا بنده به‌عنوان یک روحانی همراه کودکان به بازی و شادی پرداختم. در اعتکاف رجب امسال نیز علی‌رغم آنکه ایام اعتکاف در تعطیلات نوروز بود، بالغ‌بر ۱۲۰ کودک حضور پیدا کرد.
هدف ما از اجرای این طرح‌ها ایجاد یک مثلث میان مسجد، کودک و روحانیت است که علاقه داریم با اجرای این طرح‌ها، ارتباطی میان کودک با مسجد و روحانیون برقرار شود که در این زمینه برنامه‌های دیگری نیز در حال طراحی هستیم.
تفاوت اعتکاف با مدیتیشن‌ها، عزلت‌نشینی و گوشه‌نشینی‌های مکاتب غربی در چیست؟
غربی‌ها امروز دوره‌های آرامش و ... خود را با صرف هزینه‌های میلیاردی در کوه‌ها برگزار می‌کنند تا افراد درجایی فارغ از موبایل و روزمرگی‌های دنیایی حضورداشته باشند و کسب آرامش کنند. به‌طور مثال آن‌ها را سحرها بیدار می‌کنند تا به تفکر و خلوت کردن بپردازند تا بتوانند بهره‌ای را که مسلمانان از اعتکاف می‌برند به دست بیاورند.
اصل و مهم‌ترین تفاوت در خلأ موجود در مکاتب آن‌هاست، آن‌ها تنها به دنیای مادی و اثر ماده بر ماده توجه دارند و از اثر ماورای ماده و معنوی بی‌خبر هستند. آن‌ها قدرت برتری مانند خدا را که تمام دنیا در وجود خود احساس می‌کند، نادیده می‌گیرند که این نوعی فرار از خود است. آن‌ها متأسفانه امروز حرف‌های اسلام را در تمامی زمینه‌ها می‌زنند، به‌طور مثال در یوگا، حرکت‌های نماز مسلمانان را تقلید می‌کنند اما بعد خدایی آن را حذف کرده‌اند. ضعف ما مسلمانان در این است که نتوانستیم خدا و حرف‌های الهی را خوب تبیین کنیم تا راه را برای سوءاستفاده‌های آنان سد کنیم.
البته باید بدانیم اگر آن‌ها امروز حرکات مسلمانان را بدون توجه به بعد خدایی آن تقلید می‌کنند، نتیجه لازم را نمی‌گیرند زیرا بعد خدایی آن، آرامش‌بخش است. آن‌ها به دنبال انرژی مثبت، حس ششم و ... می‌روند، درحالی‌که عنصر آرامش‌بخش برای ما انسان‌ها، خداست.
دومین تفاوت در بعد محتوایی این گوشه‌نشینی‌هاست، به‌طور مثال غربی‌ها فاقد اذکار و ادعیه مسلمانان هستند، مقام معظم رهبری توصیه بسیاری بر این دارند که در ایام اعتکاف به صحیفه سجادیه توجه ویژه‌ای داشته باشیم. قرآن، نهج‌البلاغه، مفاتیح، صحیفه سجادیه همگی محتوا و منابعی‌اند که مسلمانان دارا هستند و غربی‌ها فاقد آن هستند البته باید ترسید که روزی غربی‌ها همین منابع اسلامی ما را با کتاب‌هایی تحت عناوین دیگر در اختیار ما قرار دهند. کما اینکه امروز در کتاب‌های راز موفقیت خود روایات و احادیث اهل‌بیت(ع) را وارد کرده‌اند البته باید بدانیم این کتاب‌ها دارای نکات مثبت و منفی بسیاری است که نباید نکات اشتباه آن را صرف‌نظر کنیم.
منبع:فارس