عقیق:معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، در شماره 168 کتاب «ره توشه راهیان نور» به مناسبت ماه رمضان 1440 و ویژه خانواده به ارائه مقالات در موضوعات گوناگون پرداخته که در شماره های گوناگون تقدیم حضور علاقه مندان می گردد.
* با چه فعالیت‌هایی می‌توان فضای خانه را قرآنی کرد؟
مقدمه
رسول خدا (ص) فرمود «أدِّبوا أولادَکُم عَلی حُبِّی وَ حُبِّ أَهلِ بَیتی وَ القُرآنِ/ فرزندان خود را بر محبّت من و محبّت خاندانم و قرآن، تربیت کنید.»
وجود توأمان قرآن و عترت در زندگی مسلمانان همچون دو بال همای سعادت، بشر عشرت‌زدۀ زندگی ماشینی را از حضیض ذلت به اوج عزت می‌برد. قرآن کتاب آسمانی حضرت حق(جل جلاله) برای زندگی برتر بشری نازل شده است تا علاوه بر اجرای قوانین الهی، از معارف هستی‌شناسی تا اسطورۀ مخلوقات پیشین، دایرةالمعارفی برای انسان‌هایی باشد که در انبوه سرگرمی‌های دنیوی گرفتار شده‌اند و منتظر حرفی، سخنی و نجوایی از آن سوی کهکشان‌ها هستند؛ ندایی که موجب آسایش و آرامش آنان شود: «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب».
زندگی ایرانی به لطف «قرآن و اهل‌بیت:»، از مواهبی برخوردار بوده که باعث نام‌آوری فرهنگ پرافتخارش در جهان شده است و امروز نیز هر یک از خانواده‌ها که در سایۀ الطاف قرآن و اهل‌بیت: قرار دارند، در زندگی از آرامش برخوردارند. وجود قرآن در خانواده همانند چراغ در تاریکی شب است و به همین دلیل، از آن به عنوان مشعل هدایت یاد می‌شود. همچنان که پیامبر (ص) فرمود:
نَوِّرُوا بُیُوتَکُمْ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ لَا تَتَّخِذُوهَا قُبُوراً کَمَا فَعَلَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَى صَلَّوْا فِی الْکَنَائِسِ وَ الْبِیَعِ وَ عَطَّلُوا بُیُوتَهُمْ فَإِنَّ الْبَیْتَ إِذَا کَثُرَ فِیهِ تِلَاوَةُ الْقُرْآنِ کَثُرَ خَیْرُهُ وَ اتَّسَعَ أَهْلُهُ وَ أَضَاءَ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا تُضِیءُ نُجُومُ السَّمَاءِ لِأَهْلِ الدُّنْیَا: خانه‌های خود را با تلاوت قرآن نورانی کنید و آنها را قبرستان نکنید؛ همان‌گونه که یهودیان و نصارا چنین کردند که عبادتشان را در کلیساها و کنیسه‌ها انجام دادند، ولی خانه‌ها را رها ساختند؛ زیرا خانه‌ای که در آن زیاد قرآن خوانده شود، خیرش زیاد می‌شود و اهل آن در گشایش قرار می‌گیرند و این خانه برای اهل آسمان‌ها روشنایی می‌دهند همان‌طور که ستاره‌های آسمان برای اهل زمین می‌درخشند.
آغاز و پایان زندگی با قرآن کریم
وقتی نوزاد پس از تولدش، با صدای دلنشین قرائت قرآن آشنا می‌شود، وجودش به نور قدسی قرآن انس می‌گیرد و گرمای هدایت در سلول‌های قلبش از هنگام تولد تا هنگام مرگ با او عجین می‌شود. در علم نیز به تأثیر شگفت‌انگیز قرآن در رشد اندیشه و سلامتی جسم و روان انسان اشاره شده است؛ «محققان دریافته‌اند که صوت قرآن بر آب تأثیر می‌گذارد و از آنجا که مایع آمنیوتیک، جنین را در رحم مادر احاطه کرده است و این مایع از مولکول‌های آب تشکیل شده است، صوت قرآن بر سلول‌های آب اثر می‌گذارد و نظم و چینشی هماهنگ به مولکول‌های آب می‌دهد. همچنین صوت قرآن باعث نظم و هماهنگی سلول‌های مغز می‌شود و نیز تأثیر آرام‌بخشی قرآن و کاهش اضطراب صوت قرآن باعث می‌شود کودکانی آرام داشته باشیم».
همچنین قرآن، منبعی برای راهنمایی، «هدایت» و تربیت بشر و برای پرهیزکاران، بهترین راه رسیدن به سعادت است، هم آنانی که قرآن دربارۀشان می‌فرماید: «آنان که به غیب ایمان می‌آورند، و نماز را بر پا می‌دارند، و از آنچه به ایشان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند، و آنان که بدانچه به سوی تو فرود آمده، و به آنچه پیش از تو نازل شده است، ایمان می‌آورند و به آخرت یقین دارند. آنهایند که از هدایتی از جانب پروردگارشان برخوردارند و آنها همان رستگارانند».
عظمت و اعجاز قرآن کریم
عظمت قرآن در این است که هیچ زمان آموزه‌های آن با «علم روز» مغایر نبوده و حتی به جرأت می‌توان گفت که بسیاری از اختراعات و شگفتی‌های علوم طبیعی هم به مدد آموزه‌های قرآنی پیش رفته است. در شرح حال و زندگی مشاهیری همچون جناب ابوعلی سینا; می‌توان این موضوع را به خوبی دید. ایشان گفته‌اند: «من هر گاه در حل مسئله‌ای وامی‌ماندم، به نماز پناه می‌بردم و بعد از خواندن نافله‌ای آن مشکل برایم حل می‌شد». وقتی یکی از برترین نوابغ علوم «نقلی و عقلی و تجربی» از چنین حقایقی سخن می‌گوید، باید پذیرفت که این کتاب آسمانی منسوخ نخواهد شد و درمان دردهای مزمن و حاد بسیاری از دنیازدگان امروز و فردا خواهد بود؛ همان‌گونه که در سورۀ نحل آمده است: «وَ شِفاءٌ لِما فِي الصُّدُور: و درمانی برای آنچه در سینه‌هاست؛(درمانی برای دل‌های شما)».
خانواده و قرآن
اهمیت خانواده را در زندگی، در بیان قرآن و اهل‌بیت: به تواتر در روایات، خطبه‌ها و مواعظ شنیده‌ایم؛ زیرا سلامت جوامع بشری معمولاً در طول تاریخ در ادیان و اقوام مختلف، به نهاد خانواده بوده است. با توجه به نقش مهم خانواده در انس با قرآن کریم، در این بخش راهکارهای مهارتی در زمینۀ انس خانواده با قرآن اشاره می‌شود.
پدر و مادر قرآنی
یکی از مهم‌ترین عوامل برای قرآنی شدن فرزندان، این است که پدر و مادر اهل خواندن قرآن باشند و قرآن در جریان شادی‌ها و غم‌های زندگی‌شان فراموش نشود. این رفتار آنها، می‌تواند به طور مستقیم و غیرمستقیم بر رفتار فرزندان اثر بگذارد؛ چون فرزند از شیوۀ عملی والدین می‌آموزد. قرآن کریم در این باره فرموده است: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنسَوْنَ أَنفُسَکُم: آیا مردم را به نیکی دعوت می‌کنید؛ اما خودتان را فراموش می‌کنید؟».
تداوم خواندن قرآن بعد از نمازها، خواندن قرآن در برخی روزهای هفته و... می‌تواند فضای خانه را بسیار قرآنی و دل‌انگیز کند. حتی والدین می‌توانند از همین قرائت‌های بعد از نماز، برای علاقه‌مند کردن فرزندان، مسابقه‌های قرآنی برگزار کنند؛ بدین‌گونه که برای تشویق و تکریم فرزندان از آنها به عنوان داور استفاده کنند.
تلاوت قرآن بعد از هر نماز
امام خمینی(ره) برنامه داشتند همیشه بعد از نمازهایشان قرآن بخوانند.
یادم نمی‌رود روزهای اوّل که به جماران تشریف آوردند، چون ما همسایه بودیم، بلافاصله احمد آقا آمدند و گفتند: امام یک قرآن می‌خواهند. معلوم بود که وقتی رسیدند، با یک فاصله کمی موقع نماز می‌شود و چون همیشه بعد از نماز، قرآن می‌خواندند [و هنوز آنجا قرآن نیاورده بودند]، ما هم قرآنی را که مربوط به عقد ازدواجمان بود، به ایشان دادیم. بعد از مدتی، به احمد آقا گفتم: چون این قرآن، مربوط به دوران ازدواج ماست، به ما برگردانید. رفتند و بعد از مدتی، برگشتند و گفتند: نیست. گفتم: قرآنی بود با این مشخصات. گفتند: نخیر، نیست. گفتم: پس، به امام بگو قرآنی از ما در نزد شما گم شده است. گویا احمد آقا مطلب را به امام گفته بود؛ آن وقت ایشان یک قرآنی را که نمی‌دانم از کجا برایشان هدیه کرده بودند ـ مثل اینکه از چین بود ـ پشت آن هم دست خطی مرقوم فرمودند و به جای آن قرآن، به ما هدیه کردند. آنچه هیچ‌گاه در این خاطره از یادم نمی‌رود، عنایت امام به خواندن قرآن بعد از نماز بود.
تلاوت قرآن کریم در زمان بارداری
همیشه تصور بر این بود که در رحِم سکوت مطلق برقرار است؛ اما تحقیقات نشان داده است که جنین نه‌تنها می‌تواند صدای کارکرد اندام‌های مادرش (صدای معده، تپش قلب، سکسکه و حتی گازهای دستگاه گوارشی) را بشنود، بلکه قادر است در زمان‌هایی که مادرش به سینما یا محل‌های پرسروصدا می‌رود، با لگدها و تکان‌هایی که می‌خورد، به صداها واکنش نشان دهد. قرآن خواندن مادر در دوران بارداری، می‌تواند نه‌تنها باعث آشنایی و علاقه‌مند شدن گوش مسافرشان نسبت به نوای دل‌انگیز قرآن شود، بلکه تأثیر فراوانی در سلامت و رشد جسمی و روانی در آرامش وی خواهد داشت.
تشکیل جلسۀ خانوادگی قرآن
خانواده می‌توانند هر هفته یک بار یا هر ماه یک بار، یک جلسۀ مشترک قرآنی بیست دقیقه‌ای در خانه برگزار کنند؛ بدین‌گونه که هرکس چند آیه بخواند، ترجمه کند و دربارۀ آیه کمی با هم صحبت کنند. این اقدام موجب می‌شود حس کنار هم بودن، به انس با قرآن کریم افزوده شود و خاطرۀ آن برای همۀ اعضای خانواده باقی بماند. می‌توان برگزاری جلسۀ قرآنی محلی در خانه را نیز در نظر گرفت. خداوند در قرآن کریم بر نیکی و تقوای الهی، به تعاون و همکاری دعوت می‌کند: «تَعاوَنُوا عَلَى اَلْبِرِّ وَ اَلتَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى اَلْإِثْمِ وَ اَلْعُدْوان: بر نیکی و تقوا تعاون و همکاری کنید و بر گناه و دشمنی همکاری نکنید».
گوش دادن قرآن در آرامش و سکوت، علاوه بر اینکه ثمرات و برکات بسیاری دارد، می‌تواند موجب آرامش جمعی و پرهیز از «غیبت و بدگویی» شود.
نقل داستان‌های قرآنی
یکی از راه‌های تربیت و تقویت مبانی دینی کودکان، داستان‌گویی است. بنابراین داستان‌های قرآنی به دلیل حقیقت‌محور بودن، ارائۀ الگوی خوب و بد در مقابل هم، زاویۀ دید پویا و قصه‌سرایی به بهترین سبک، و استفاده از تمثیل، برای کودکان بسیار جذاب و آموزنده است. قرآن کریم از داستان‌های خود با عنوان بهترین داستان‌ها (احسن القصص) یاد می‌کند: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ: ما بهترین سرگذشتها را از طریق این قرآن ـ که به تو وحی کردیم ـ بر تو بازگو می‌کنیم؛ و مسلّماً پیش از این، از آن خبر نداشتی». از این رو، می‌باید به تناسب سن و شرایط فرزندان، به‌ویژه قبل از خواب، داستان‌های قرآنی برای آنان نقل کرد.
در اختیار قرار دادن کتاب قصه‌های قرآنی همراه با رنگ‌آمیزی نیز موجب اشتیاق هر چه بیشتر کودک در گوش سپردن به داستان می‌شود. گفتنی است که آثار تربیتی این داستان‌ها باید قابل‌ملاحظه باشند و منسوب بودنشان به قرآن نیز فرزندان ما را به این کتاب آسمانی علاقه‌مندتر می‌کند.
الگوپذیری از اسوه‌های قرآنی
نوجوانان به دلیل ویژگی‌های استقلال‌طلبی مدام در پی یافتن الگو هستند. با توجه به معرفی و تبلیغ الگوهای نامناسب توسط رسانه‌ها، والدین باید آنها را با اسوه‌های شایسته مواجه کنند تا موجب سعادت دنیوی و اخروی آنها شوند. در واقع، الگو قرار دادن شخصیت‌های قرآنی در حوزۀ ظواهر، مفاهیم و عمل به قرآن کریم، می‌تواند موجب سوق دادن اعضای خانواده به‌ویژه فرزندان به سوی تکریم هر چه بیشتر قرآن کریم شود. خانواده‌هایی که همه را با نگاه بدبینانه و نقادانه یاد می‌کنند، در عمل از هویت‌های اجتماعی بریده می‌شوند. قرآن کریم، به اسوه قرار دادن پیامبر اکرم9 تشویق می‌کند: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اَللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اَللّهَ وَ الْیَوْمَ اْلْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللّهَ کَثِیراً: مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی است، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می‌کنند».
بیان مشابهی نسبت به حضرت ابراهیم7 و رهروانشان وجود دارد: «قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهِیمَ وَ اَلَّذِینَ مَعَهُ: برای شما سرمشق خوبی در زندگی ابراهیم و کسانی که با او بودند، وجود دارد».
نصب آیه‌ها در مکان‌های مناسب منزل
گاهی پیام آیه‌ای، در شما اثر می‌گذارد، به نحوی که حس می‌کنید توجه به آن برای بقیۀ اعضای خانواده نیز می‌تواند مفید باشد؛ در این صورت، آن را با استفاده از طراحی رایانه‌ای یا با کمک گرفتن از یک خوشنویس، بر کاغذ تذهیب یا زمینۀ دیگری درج کنید و در خانه نصب کنید. این کار، مصداق تذکر و یادآوری است: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ: و پیوسته تذکّر ده، زیرا تذکّر مؤمنان را سود می‌بخشد». البته خوب است بعد از مدتی، آن پیام را برداشته و پیام قرآنی دیگری به جای آن قرار دهید تا تکرار آن موجب بی‌تفاوتی به پیام نشود.
معاشرت با خانواده‌های قرآنی
هم‌نشینی با خانواده قرآنی، می‌تواند نقش مهمی در تربیت و رشد معنوی فرزندان ایفا کند. کسانی که به خود و دیگران ظلم کرده‌اند، روز قیامت یکی از حسرت‌های خود را این می‌دانند که چرا فلان شخص را به دوستی انتخاب کردم: «یا وَیْلَتا لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً: ای وای بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم». پدر و مادر می‌توانند با رفتن به منزلِ خانواده‌های قرآنی و دعوت آنان به منزلِ خود، این فضا را بهتر فراهم کنند.
تشویق فرزندان به قرآن خواندن
تشویق تنها، برای تربیت فرزند صحیح نیست و در نهایت، فرزندان را معامله‌گر بار می‌آورد؛ اما آنچه راهگشا است، این است که گاهی برای نشان دادن اهمیت به قرآن کریم، برای حفظ سوره‌ای یا طی مسیری قرآنی، هدیه‌ای با اعلام قبلی یا بدون اعلام قبلی به او تقدیم کنیم. البته لازم است همیشه ذکر شود که سود و فایدۀ مسیر خوبی که انتخاب می‌کند، متعلق به اوست؛ اما خرسندی خود را از وی با تشویق او می‌توانیم ابراز کنیم.
مدیریت رسانه‌های آسیبزا
یکی از راه‌های قرآنی کردن فضای خانه، این است که میزان استفاده از رسانه‌ها و سرگرمی‌های جایگزین را که فایدۀ چندانی برای فرزندانمان ندارند، کنترل کنیم و کاهش دهیم. برخی انواع موسیقی، برخی انواع بازی‌های رایانه‌ای و برخی برنامه‌های سرگرمی، به طور روشن در این زمینه آسیبزا دانسته می‌شوند و برخی دیگر، آسیب چندانی ندارند؛ اما فرصت‌ها را از بین می‌برند. وقتی دربارۀ چگونگی اهل علم بودن برخی خانواده‌ها از آنان سؤال می‌کنیم، گفته می‌شود که بخشی از فرصت خانواده را همگی در کنار هم به کار علمی و مطالعاتی خود می‌پردازند و در آن فرصت، تلویزیون در خانه خاموش است.
از آنجا که نمی‌توان رسانه‌ها را به طور کامل از زندگی کودکان حذف کرد، می‌توان از قابلیت‌های رسانه‌ها برای علاقه‌مندتر کردن کودکان به مفاهیم قرآنی استفاده کرد؛ بدین‌گونه که با در اختیار قرار دادن بازی‌های رایانه‌ای و انیمیشن‌های داستان‌های قرآنی یا اخلاقی، باعث علاقه‌مندی آنها به آموزه‌های قرآنی شد.
خواندن آیات و دعاهای قرآنی در نماز
خواندن قرآن کریم در نماز، ارزشمندتر از خواندن آن قبل یا بعد از نماز توصیف شده است. به نظر می‌رسد این کار در نشان دادن توجه به نماز و قرآن برای اعضای خانواده نیز ارزشمند است. امام باقر(ع) فرمود:
مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ قَائِماً فِی صَلَاتِهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ مِائَةَ حَسَنَةٍ وَ مَنْ قَرَأَهُ فِی صَلَاتِهِ جَالِساً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ خَمْسِینَ حَسَنَةً وَ مَنْ قَرَأَهُ فِی غَیْرِ صَلَاتِهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ عَشْرَ حَسَنَاتٍ: هر کس قرآن را در حالت ایستاده در نماز بخواند، خداوند برای او به ازای هر حرفی، صد حسنه می‌نویسد؛ و هر کس در حال نشسته در نمازش بخواند، خداوند برای او به ازای هر حرفی، پنجاه حسنه می‌نویسد؛ و هر کس در غیر نماز آن را بخواند، به ازای هر حرفی، خداوند ده حسنه برای او می‌نویسد.
به این منظور، استفاده از دعاهای قرآنی در قنوت نماز نیز می‌تواند راه مناسبی تلقی شود. اگر بزرگان خانواده دعاهایی را که با «ربَّنا...» آغاز می‌شود، حفظ کرده و در قنوت بخوانند، باعث می‌شود اعضای خانواده نیز این آیات تازه را بشنوند و به خاطر بسپارند؛ برای نمونه، چه زیباست زمزمۀ این آیۀ شریفه در قنوت: «رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ اَلْقِیامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ اَلْمِیعادَ: پروردگارا! آنچه را به وسیلۀ پیامبرانت به ما وعده فرمودی، به ما عطا کن! و ما را در روز رستاخیز، رسوا مگردان! زیرا تو هیچ‌گاه از وعدۀ خود، تخلف نمی‌کنی».
دعا برای فرزندان
دعا کردن برای اعضای خانواده، یکی از راه‌های مهم برای رشد یکدیگر است؛ برای نمونه، به این دعای قرآنی زیبا برای خانواده اشاره می‌کنیم: «رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اِجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماما: پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایۀ روشنی چشم ما قرارده؛ و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان!».
به قلم: حجت‌اللّه حاجی‌کاظم