۰۲ آذر ۱۴۰۳ ۲۱ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۴۴ : ۲۳
کد خبر : ۱۰۷۶۵۹
تاریخ انتشار : ۲۷ مرداد ۱۳۹۸ - ۰۹:۰۴
یادداشتی از وحید واحدجوان؛
علت نزول آیه اکمال
در تمام روایات شیعی، اعم از روایاتی که دلالت بر نزول آیه اکمال در عرفه و یا دلالت بر نزول آن در غدیر دارد، علت نزول آیه «اعلان ولایت امام علی(ع)» است.
عقیق:حجت الاسلام وحید واحد جوان مدیرگروه اخلاق و منابع اسلامی دانشگاه تهران به مناسبت عید غدیر؛ عید ولایت در یادداشتی به بحثی درباره آیه اکمال پرداخته است:
«الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینا»(مائده/ ۳)
امروز، کافران از (زوال) دین شما، مأیوس شدند بنا بر این، از آنها نترسید! و از (مخالفت) من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دین (جاودان) شما پذیرفتم.
علمای شیعه و سنی در مسائلی پیرامون آیه اکمال، اتفاق نظر دارند و در مواردی اختلاف دیدگاه دارند. نقطه اصلی اختلاف آنان در تفسیر این آیه در دو امر: زمان نزول و علت نزول آیه است.
شیعه و سنی در پاره ای از نقاط مؤثر در تفسیر آیه اتفاق نظر دارند:
۱. سوره مائده در زمره آخرین سوره‌ها و به اجماع فریقین مدنی است و آیه اکمال به حساب استثناها نیست (که از سوره دیگری در سوره مائده قرار گرفته باشد)، بلکه از آیه اکمال می توان استفاده کرد که سوره مائده آخرین سوره نازل شده است.
۲. بدون شک و تردید، آیه اکمال در حجة الوداع نازل شده است.
۳. فقره «الیوم یئس الذین کفروا... رضیت لکم الاسلام دیناً» در آیه سوم سوره مائده، از بقیه اجزای همین آیه که درباره حکم خوردنیهاست، جداست و ارتباطی به ماقبل و مابعد خود ندارد. به همین دلیل، شیعه و سنی پیوسته از این فقره جداگانه بحث کرده اند و در روایات معصومان، صحابه و تابعین نیز به طور مستقل آمده است.
مراد از واژه «الیوم» در این آیه، بنابه قول اکثر مفسران و ادله روایی، دوره زمانی نیست (مانند اینکه گفته می شود: کنت شاباً بالامس وعُدت الیوم شیخاً) آن‌گونه که فخر رازی و بیضاوی احتمال می دهند بلکه مراد از آن یک روز خاص و به تعبیر ادبی الف و لام آن برای عهد حضوری است. این واژه در این آیه دو بار تکرار شده و هر دو اشاره به یک روز دارد، نه آنکه دو روز مدنظر آیه شریفه باشد.
قرآن درباره این روز خاص اوصافی را بیان می کند که عبارت‌اند از: « یئس الذین کفروا من دینکم»، «اکملت لکم دینکم»، «اتممت علیکم نعمتی»، «رضیت لکم الاسلام دیناً». چون همه این اوصاف مربوط به یک روز مشخص است، باید با یکدیگر پیوند داشته باشند؛ بدین صورت که اکمال دین و اتمام نعمت، موجب یأس کفار و خشنودی خدا از حاکمیت دین اسلام بر جامعه بوده باشد. این روز با این ویژگیهای منحصر به فرد، باید روز حساس و نقطه عطفی در تاریخ اسلام به شمار آید و در آن اتفاقی خاص رخ داده باشد که موجب ویژگیهای چهارگانه مذکور شود.
در مصادر شیعه و سنی تنها دو دسته روایت درباره زمان نزول این آیه وجود دارد:
۱. نزول آن در حجةالوداع در عید غدیر خم
۲. نزول آن در حجة الوداع در روز عرفه
در مصادر اهل سنت با سند صحیح و با چند طـریق، نزول آیه در روز عرفه (در حجةالوداع) نقل شده است. در مصادر شیعی مانند کافی نیز این مطلب یافت می شود.
روایات دلالت بر نزول آیه در روز غدیر در مصادر شیعی با سند صحیح و طرق متعدد نقل شده اند.
در مصادر اهل سنت نیز از صحابه ای که شاهد نزول آیه بوده اند، این احادیث روایت شده اند. هر چند برخی از اهل سنت آنها را ضعیف دانسته و یا از مفتریات شیعه شناخته اند. (البته این سخن اهل سنت، مبنای علمی ندارد؛ چون افرادی که در سلسله سند این روایات آمده اند، از نظر رجال‌شناسان اهل‌سنت توثیق شده اند.)
برخی از علمای شیعه و سنی این احتمال را داده اند که آیه اکمال دو بار نازل شده است: یک بار در عرفه و بار دیگر در غدیر و هر دو مرتبط به اعلان ولایت امام علی(علیه‌السلام) است. برخی نیز احتمال می دهند روز نزول آیه، عرفه و روز ابلاغ آن در غدیر باشد.
اگر نتوان این دو دسته روایات را جمع کرد، احادیثی که از نزول آیه در عرفه حکایت می کنند (به ویژه آن دسته احادیث که علت نزول را موردی غیر از ولایت امام علی(علیه‌السلام) می دانند) به دلیل ضعفهای متعدد درون‌متنی و برون‌متنی ساقط خواهند بود.
در متن روایاتی که در مصادر اهل سنت از نزول این آیه در عرفه خبر می دهد (به جز روایت خلیلی و حسکانی که در آن علت نزول را ولایت امام علی(علیه‌السلام) می‌دانند) تصریحی به علت نزول آیه نشده است؛ در آنها مشخص نشده چه حادثه ای در عرفه اتفاق افتاد که موجب نزول این آیه و اوصاف مذکور در آن شد. به همین دلیل، مشهور اهل‌سنت (که بر این باورند این آیه در عرفه نازل شده) در جست‌وجوی علت نزول آن، وجوه متعددی را احتمال داده اند. این وجوه از سوی مفسران شیعی نقد شده است.
در تمام روایات شیعی، اعم از روایاتی که دلالت بر نزول آیه در عرفه و یا دلالت بر نزول آن در غدیر دارد، علت نزول آیه «اعلان ولایت امام علی(ع)» است.
در متن روایاتی که نزول آیه را در غیر عرفه می داند و از شاهدان نزول این آیه یعنی صحابه پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) رسیده است، درباره علت نزول این آیه تنها دو امر ذکر شده است: امر نخست «تطهیر خانه خدا از لوث وجود مشرکان» است که از ابن عباس نقل شده است؛ امر دیگر «ولایت امام علی(علیه‌السلام)» است که از امام علی(علیه‌السلام)، ابوسعید خدری، زید بن ارقم، ابن عباس و ابوهریره حکایت شده است.
با بررسی ادله و شواهد شیعه و سنی، به نظر ما قطعی است که این آیه در ولایت امام علی علیه السلام است و اقوال دیگر، مخدوش و مردود است.
اهمیت ولایت امام علی(علیه السلام)
آیه تبلیغ و آیه اکمال، تأثیر عمیقی در معنای «مولی» در حدیث متواتر «من کنت مولاه فعلی مولاه» دارد؛ آنچه باید ابلاغ می شد به صورتی که اگر نمی شد، رسالت پیامبر انجام نمی شد، و آنچه موجب اکمال دین، اتمام نعمت و یأس کفار از دین شد، تنها دوستی و محبت امام علی(علیه‌السلام) نبود، بلکه اعلان رسمی زعامت و امامت علی بن ابیطالب(علیه‌السلام) در دین و اسلام و مرجعیت و ولایت او در عقاید و اخلاق و احکام و همه شئون فردی و اجتماعی دین بود.
در واقع، آنچه از این آیه می فهمیم این است که اسلامی که کامل است و مورد رضایت خداست مرتبط با ولایت امام علی(علیه‌السلام) است؛ « ...و رضیت لکم الاسلام دیناً...».
برای مطالعه بیشتر به کتب تفسیر شیعه و سنی و مخصوصا به کتاب شریف «تفسیر تطبیقی آیات ولایت، نوشته استاد نجارزادگان» مراجعه شود.
گزارش خطا
