عقیق: پندهای ژرف وحکیمانه پیشوای عارفان، همچون آبی گوارا برعطش درون، تازیانه سلوک براندام روح، چراغ روشن هدایت پیش پای خرد، پنجره ای برگشوده به آفتاب حقیقت وصبح تابنده عبرت است. در این مجال اندک، تلخیصی ازکتاب «موعظه» به قلم جواد محدثی را که به همت بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، به عنوان گامی هرچند کوچک در راستای تکلیفی بزرگ منتشر شده است، به امیدی که پندهای گرانبهای نهج البلاغه را چون نگینی درصدف دلهای پاک ومستعد بنشاند، می خوانیم:

پند، غذای روح است و کرامت انسانی را رشد می دهد و انسان را به نیروی حیات، اراده وتصمیم تازه می رساند. به همین دلیل امیرالمومنین(ع) در حکمت 196 می فرماید:« آنچه از مال تو از دستت برود ولی تو را پند دهد و بیدار کند در واقع از کف نرفته است». این سخن، سرمایه را فقط مال و ثروت و سود را تنها جنبه مادی نمی داند. اما نیاز مهمتر انسان، داشتن واعظ درونی است. مثل چشمه ای که باید بجوشد، انسان نیز، باید ضمیری حق پذیر و پندپذیر داشته باشد. امیرالمومنین علی(ع) در خطبه 90 می فرماید:« کسی که به او کمک نشود تا از درون، واعظ و بازدارنده ای داشته باشد برای او هیچ واعظ و بازدارنده ای از غیر خودش نخواهد بود». چشم عبرت بین انسان باید باز باشد تا در لحظه ای که میان آیه ها و نشانه های خداوند شناور است، زبان و پیام اندرز را بفهمد.

رابطه عقل و موعظه
عقل، پیامبر درونی انسان است و آدمی وقتی از هدایتها، پندها و دستاوردها سود می برد، که با تبعیت از این پیامبر درونی، آنها را به کار ببندد. حضرت امیر(ع) در خطبه 190 می فرماید:« ازکسانی نباش که پند در او اثر ندارد مگر آن گاه که او را، با عتاب بسیار بیازاری». از دیدگاه حضرت علی(ع) کسی که «عقل محور» نیست استعداد و زمینه موعظه پذیری ندارد.

مرگ، مایه پند و موعظه
موعظه، فراوان وگوناگون است به شرطی که گوش پند نیوش و جان اندرزپذیرباشد. امام علی (ع)، مرگ را بزرگ ترین پند وموعظه می داند و درخطبه 188 می فرماید:« آنان را به گورهایشان بردند، بی آنکه سواره بروند و درقبرهایشان گذاشتند بی آنکه خود فرود آیند، گویا هیچ گاه نبوده اند... ». ودر جایی دیگر فرمود:« گویا مرگ در دنیا برای غیر ما نوشته شده... و گویا مردگانی که می بینیم مسافرانی اند که بزودی نزد ما برمی گردند!... میراث آنان را می خوریم، گویی پس از آنان جاودانه ایم!». تجربه های پند آموز گرانبهاترین سرمایه معنوی آدمی است، امام در این باره فرموده است: «کسی که خدا، با بلا و تجربه به اونفع نرساند با هیچ موعظه دیگری بهره مند نخواهد شد». امام، همچنین قرآن را سرشار از مواعظ دانسته و کلام خدا را شفا تعبیر می کند ومی فرماید: «خداوند سبحان، کسی را به چیزی مثل این قرآن پند نداده است.«

شرایط تأثیر موعظه
موعظه مانند دارو وانسان مانند بیماراست. نخستین شرط در تأثیرگذاری پند در کلام امیرالمومنین(ع) «پند پذیری» است. تا فردی، خواهان و مشتاق پذیرش اندرز نباشد، امیدی به هدایت او نیست. درنهج البلاغه از عابدی به نام «همام» سخن آمده است که پس از شنیدن ویژگیهای اهل تقوا در دم جان می سپارد. پس از آن امام می فرماید: «آیا پندها و موعظه ها، این گونه بر اهل موعظه اثر می گذارد؟ »
»پاکی دل» شرط دیگر پذیرش اندرزاست، اگر قلبی، به شک، وسوسه، عناد، غفلت، جهل، تعصب وغرور آلوده باشد مانند ظرف آلوده ای است که آیات قرآن ومواعظ انبیا درآن جایی ندارد.
امام در «خطبه غراء» بر چهارعنصرپندپذیری مخاطبان تکیه می کند و می فرماید: «چه مثالهای درست وبجا و چه اندرزهای شفابخش، اگر بر دلهای پاک و گوش های شنوا و اندیشه های مصمم وخردهای دوراندیش بنشیند وبرسد!»
شرط دیگر اندرزپذیری «اهل عمل بودن» اندرز دهنده است. این پشتوانه نیرومند برای پند دهنده است که درستی حرف ها و اندرزهایش، در رفتار و کردارش دیده شود. در این باره امیرالمومنین(ع) درخطبه 175 می فرماید: « ای مردم! به خدا سوگند، شما را بر طاعتی فرا نمی خوانم مگر آنکه پیش از شما، به آن سبقت می جویم.». حضرت، تعبیر«واعظِ مُتّعظ» را به پند دهنده پندپذیر و اهل عمل می دهد و می فرماید:« ای مردم! چراغ دل خود را با شعله سخن واعظی برافروزید که اهل عمل به موعظه‌هایش باشد«.

موانع تأثیراندرز
یکی دیگر از موانع اثرگذاری اندرز، «دنیا زدگی» انسان است. این آفت، گاهی چنان است که دل را تیره و سخت می کند. امام نسبت به این حالت، هشدار می دهد و در خطبه 109 حال این دنیا زدگان دلمرده را به روشنی بیان کرده است:«خواسته های نفس، پرده عقلش را دریده و دنیا دوستی، دلش را میرانده است و شیفته بی اختیار دنیا وبرده آن وبنده دنیا داران شده است.
دنیا، هرطرف برگردد او هم به سوی دنیا برمی گردد. هرچه هشدارش دهند، از خدا نمی ترسد وهرچه پندش دهند، پند نپذیرد، درحالی که، می بیند کسانی گرفتارشده اند«...
«غفلت» مانع دیگر اندرزپذیری است. از یاد بردن پندها و نکته های پندآموز شرایطی را فراهم می کند که صحنه های آموزنده وهشداردهنده بی اثر می شود. امام علی(ع) در موعظه های بسیاری برغفلت زدایی، تکیه کرده است و درحکمت 391 می فرماید:«غافل مباش که از تو غافل نیستند» یعنی خدا و فرشتگان ناظر کارهایت هستند.
نکته دیگر«قول بی عمل» است. حضرت علی(ع) به هدایتگران ، رهبران والگوهای جامعه توصیه می کند که پیش از تعلیم وتأدیب دیگران، خود را تربیت کنند و درباره بی خاصیت بودن دعوت آمران بی عمل، فرموده است:«کسی که بدون عمل، دعوت می کند مثل کسی است که بدون زه، تیراندازی کند.» و دریک مرحله بالاتر، در خطبه 129 فرموده است:« خدا لعنت کند امر به معروف کنندگانی را، که خودشان به آن عمل نمی کنند و نهی از منکر کنندگانی را، که خودشان مرتکب آن منکر می‌شوند.«