عقیق: حسن بصرى نامه‏ اى به اين مضمون به امام مجتبى(ع) نوشت:

اما بعد، شما قبيله بنى هاشم كشتى روان در گرداب هاى عميقيد و نورافكن هاى فروزان و نمايان چون كشتى نوح كه مؤمنان در آن جاى گزيدند و مسلمانان(به بركت آن) نجات يافتند، اى پسر پيغمبر آنگاه كه ما در مسأله «قدر» اختلاف كرديم و در موضوع «استطاعت» (جبر و تفويض و حدود اختيارات انسان در افعال (حيران شديم اين نامه را تقديم كردم تا شما رأى خود و پدران بزرگوارتان را در اين زمينه بيان فرمائيد كه دانش شما از علم خداوند سرچشمه گرفته، شما گواهان مردميد و خدا بر شما گواه است، نسلى كه همه از يك ديگرند، و خدا شنوا و داناست.

حضرت در پاسخ چنين نگاشت: بسم اللَّه الرحمن الرحيم، نامه شما رسيد(بعضى صدر نامه را چنين نقل كرده ‏اند: اما بعد، نزد خدا و دوستانش چنانيم كه نوشته بودى اما در نظر تو و يارانت چنين نيستيم و گر نه شما ديگران را بر ما ترجيح نمى ‏داديد و با ما مبادله نمى ‏كرديد...) اگر نه اين بود كه سرگشتگى خود و اطرافيانت را گوشزد كرده بودى سؤالت را پاسخى نبود.

اما بعد، آن كه به خير و شر قدر(تقديرات خير و شر) ايمان نياورد كافر است هر كه گناهان را به خدا مستند داند(عقيده جبر) فاجر و تباهكار است، كسى خدا را به اجبار اطاعت نكرده، و با قهر و غلبه نافرمانى ننموده(نه بنده به اطاعت مجبور است نه خدا از جلوگيرى معصيت عاجز)، خدا بندگان را مهمل نگذاشته و خود سر رها نكرده، او مالك هر چيزى است كه به آنها داده و قادر بر هر نيروئى كه در اختيارشان نهاده(پس بندگان قدرت دارند و كار به اجبار نمى ‏كنند ولى قدرتشان از خداست و از خود چيزى ندارند) خدا با حفظ اختيار امرشان كرده، براى اعلام خطر(عذاب) نهي شان فرموده، اگر خواهند فرمان برند سد راهى ندارند، اگر زمينه گناه پيش آيد ممكن است خدا بر آنها منت نهاده حائل معصيت شود، و اگر آزادشان گذاشت(و مرتكب شدند) او به گناه مجبورشان نساخته و كسى بر آنها تحميل نكرده، بلكه باز خدا بر آنان منت دارد كه بينائى و بصيرتشان داده،(خير و شر را) معرفى كرده(از عواقب كار) تهديدشان فرموده و امر و نهى كرده. نه چون فرشتگان گلشان را با آب طاعت سرشته، نه بر گناه اجبارشان كرده «خدا را حجتها و برهانهاى رسائى است اگر خواهد همه شما را هدايت فرمايد» و سلام بر آنها كه پيرو هدايت باشند.

پی نوشت:

تحف العقول / ترجمه جنتى، متن، ص362.