تاكنون به اين نكته انديشيده ايد كه چرا ما شيعيان را پيروان مذهب جعفرى مى خوانند؟ در ميان امامان دوازدگانه شيعه چرا مذهب ما به ايشان انتساب يافته است؟
عقیق: تاكنون به اين نكته انديشيده ايد كه چرا ما شيعيان را پيروان مذهب جعفرى مى
خوانند؟ در ميان امامان دوازدگانه شيعه چرا مذهب ما به ايشان انتساب يافته
است؟ با توجه به اين كه امام جعفر صادق(ع) ششمين امام شيعه هستند مگر پيش
از ايشان وضعيت شيعه چگونه بوده و به عبارت ديگر چرا مذهب شيعه علوى يا
حسنى يا حسينى يا سجادى و يا باقرى ناميده نشده است؟ آنچه در پى مىآيد
توضيحى است بر راز اين نام گذارى.
محمدباغستانى در شماره ی 40 فصلنامه ی کوثر نوشت: عرصه تئورىها و ديدگاههاى علمى و فرهنگى در ميان دانشمندان و فرهيختگان همواره عرصه ابقاى بهترين انديشه ها بوده است. هر نظريه اى آن هنگام توانسته جايگزين نظريه پيشين شود كه محتوايى بهتر از آن را به بشريت هديه كرده باشد و الا مورد استقبال قرار نخواهد گرفت. مكتب هاى فكرى بزرگ نيز همواره بايد داراى چنين ويژگى باشند تا بتوانند در دل بشر جايى باز كنند. نگاهى به دستاورد مكتب اسلام در مقايسه با آنچه جامعه جاهلى عرب بدان دلبسته بود و مبناى رفتار فردى و اجتماعى خود قرار داده بود مى تواند راز موفقيت اسلام را در برابر انديشه هاى جاهلانه نشان دهد.
پيامبر(ص) در دعوت خود ضمن پذيرش سنت هاى
پسنديده انسانى در ميان اعراب آنگاه كه به نفى ضد ارزشها مى پرداخت طرح
هاى جايگزين نيز ارأه مى كرد تا مخاطبان او احساس خلإ نكنند. محمدباغستانى در شماره ی 40 فصلنامه ی کوثر نوشت: عرصه تئورىها و ديدگاههاى علمى و فرهنگى در ميان دانشمندان و فرهيختگان همواره عرصه ابقاى بهترين انديشه ها بوده است. هر نظريه اى آن هنگام توانسته جايگزين نظريه پيشين شود كه محتوايى بهتر از آن را به بشريت هديه كرده باشد و الا مورد استقبال قرار نخواهد گرفت. مكتب هاى فكرى بزرگ نيز همواره بايد داراى چنين ويژگى باشند تا بتوانند در دل بشر جايى باز كنند. نگاهى به دستاورد مكتب اسلام در مقايسه با آنچه جامعه جاهلى عرب بدان دلبسته بود و مبناى رفتار فردى و اجتماعى خود قرار داده بود مى تواند راز موفقيت اسلام را در برابر انديشه هاى جاهلانه نشان دهد.
شايد راز بسيارى از شكست هاى فردى و اجتماعى مصلحان در طول تاريخ همين بوده كه طرح جايگزين نداشته اند به همين نمونه تاريخ معاصر ايران توجه كنيد. حضور روحانيت در مشروطيت و انقلاب اسلامى و اين كه چرا روحانيت در مشروطيت نتوانست تا پايان حضور داشته باشد اما انقلاب اسلامى به رهبرى امام موفق به براندازى يك نظام شد؟
شايد مهمترين نكته در همين طرح جايگزين بوده است. امام خمينى(ره) طرح جايگزين سلطنت را داشت اما روحانيت در مشروطيت به ابعاد اين موضوع آن چنان كه بايسته است نيانديشيده بود و اين سرانجام هرحركت سياسى و فكرى است كه فقط طرح براندازى داشته باشد و نه طرح جايگزين!
امام جعفرصادق(ع) در مسيرتكاملى حركت شيعه گام دوم را برداشته بودند. يعنى پس از آنكه مردم بر اثر مجاهدت هاى امامان پيشين به ناصحيح بودن مذهب رسمى و ديگر انديشه هاى منبعث از آن و نيز حركت هاى سياسى مبتنى برآن در سالهاى گذشته پى بردند آماده بودند تا طرح جايگزين مكتب اهل بيت را دريافت كنند و امام صادق(ع) همان بزرگوارى است كه با توجه به يك موقعيت استثنايى تاريخى طرح جايگزين شيعه را به هنگام ارأه كرد و امامان ديگر به شرح و بسط بعضى از ابعاد آن پرداختند.
دوره امامت حضرت كه از سال 114 هجرى آغاز شده تا سال 148 هجرى ادامه يافت.(1) يكى از شرايط بحرانى تاريخى در اسلام بود زيرا كه بنيان حكومتى يكصدساله فرو ريخته بود و بنيان حكومت پانصدساله اى پى ريزى مى شد و همت اصلى سران حكومت تازه, كوبيدن مخالفان بود. مثلا توجه كنيد كه از سال 132 كه رسما حكومت عباسيان آغاز شد تا سال 137 هجرى سردمداران آن از هيبت و عظمت يكى از بزرگترين سرداران خود يعنى ابومسلم خراسانى هراس داشتند و تا او را با حيله و فريب نكشتند(2) احساس آرامش نكردند و امام صادق(ع) با توجه به اين فضا, پايه هاى فكرى نظام تشيع يا طرح جايگزين را بنانهاد.
سالها پيش از امامت حضرت صادق(ع) تقريبا يكصدو سيزده سال پيش, جدايشان پيامبر اكرم(ص) در روزى گرم و سوزان و به هنگام بازگشت از آخرين حج خود در غدير خم جانشينى خويش را به فرمان خداى به امام على(ع) واگذار كرد و بر اساس منابع شيعى و بعضى از منابع اهل سنت از مردم دراين باره بيعت گرفت.(3)
اما صلاحديد پيامبر اكرم(ص) به دلايلى مورد پذيرش بعضى از صحابه قرار نگرفت و با رحلت حضرت, خلافت در سقيفه بنى ساعده
مسيرى تازه يافت. چندتن از صحابيان مهاجر در برابر انصار كه خود دچار دو دستگى شده بودند با استناد به حق خويشاوندى با پيامبر(ص) خلافت را حق خود دانستند(4) نه حق انصار. و با آن كه امام على(ع) خويشاوندى روشنترى با پيامبر(ص) داشت به اين بهانه كه عرب نمى تواند امتيازات بيش از اندازه اى را براى بنى هاشم بپذيرد و قبلا نبوت به بنى هاشم رسيده بود و اينك خلافت بايد به ديگر تيره هاى قريش برسد خود را شايسته خلافت ديدند.(5)
از پس اين تدبير, مسير قدرت سياسى درامت اسلامى دگرگون شد و به تدريج هرچه بر سالها افزوده مى شد اين دگر گونى نيز بيشتر خود رانشان مى داد به گونه اى كه در سال 35 قمرى كه اندكى از انحرافات خود را نشان داده بود و امت اسلامى به چشم خويش بعضى از آن را مى ديد شورشى رخ داد كه خليفه سوم در طى آن كشته شد.(6)
به گواهى جنگهاى سه گانه اى كه امام على(ع) با ناكثين, قاسطين و مارقين انجام داد(7), مى توان پذيرفت كه جامعه اسلامى دچار بحرانى عميق شده بود; بحرانى كه در تبديل خلافت به ملوكيت خود رانشان داد و خاندان بنى اميه كه بيش از اين در ميان مسلمانان جايگاهى نداشتند و طلقاى(آزادشدگان) پيامبر(ص) در فتح مكه بودند,(8) با موقعيت سنجى سياسى به اقتدار رسيدند و حكومتى 90 ساله را بنيان نهادند. سياست عرب گرايى امويان موجب شد تا مخالفت هايى با آنان در جهان اسلام رخ دهد و تحليل گران يكى از علل سقوط اين سلسله را همين سياست مى دانند.(9)
امويان با توجه به سابقه ناشايست خود در ميان امت اسلامى جدىترين رقيب خويش را بنى هاشم و علويان مى دانستند و براى بى مقدار نشان دادن رقيب به هر حربه اى متوسل مى شدند. از جمله به ساختن احاديث و رواياتى دست يازيدند تا حسن سابقه بنى هاشم و علويان را كه بويژه در سايه فداكارىهاى حضرت على(ع) به اعتبارى فوق تصور دست يافته بودند بيالايند.
جاعلان حديث نخست به جعل رواياتى در مذمت حضرت على(ع) پرداختند.(10) و در مرحله دوم از اختلاف ميان خلفا و امام على(ع) هر آنچه نيكى و سجاياى اخلاقى بود به رقيبان آن حضرت نسبت دادند و در برابر هر فضيلتى كه براى امام وجود داشت احاديثى را درباره فضيلتى مشابه براى رقيبان نيز جعل كردند(11) تا آنچه امام على(ع) بدان ها ممتاز بود عادى جلوه كند و در نهايت همانند يكى از اصحاب پيامبر(ع) تلقى شود نه بالاتر و در مقام خلافت هم خليفه اى چونان ديگران معرفى شود كه حتى به سياست هاى زيركانه روزگار نيز كه عبارت از حيله و مكر و فريب باشد آگاه نيست.(12)
امويان به اين نيز اكتفا نكردند و فرمان سب امام على(ع) را بر منابر و در خطبه ها و پس از هر نماز اعلام كردند(13) كه تا پايان حكومت آنها به جز مقطع كوتاه خلافت عمربن عبدالعزيز(14) (99 تا 101 هجرى) باقى بود.
شايان توجه است كه پرداختن به موضوعاتى چون ايمان ابوطالب, پدر حضرت على(ع) در هنگام مرگ كه همواره يكى از نقاط اختلاف ميان شيعه و سنى بوده است و طرفين در اين باره كتابهايى نوشته اند.(15) باتوجه به كفر ابوسفيان كه تا حمله مسلمانان به مكه و ايمان اجبارى او, حمله به ابوطالب و طرح ايمان او با همين انگيزه بود و به گفته يكى از محققان, اگر ابوطالب, پدر حضرت على(ع) نبود هرگز مورد تهاجم قرار نمى گرفت.(16) علاوه براين در عرصه اجتماعى بسيارى از هواداران امام على(ع) به كمترين گمانى از سوى امويان دستگير و كشته مى شدند.(17) صلح اجبارى امام حسن(ع)(18) علويان را ظاهرا از صحنه سياسى جامعه حذف كرد. هرچند امام بازيركى موادى را در صلحنامه گنجانده بود كه فقط از آن طريق مى شد ماهيت بسيار متظاهر معاويه را به جامعه نشان دهد. موادى چون عدم اذيت و آزار شيعيان على و عدم تعيين جانشين از سوى معاويه دوماده مهم اين قطعنامه بودند كه با زير پاگذاشته شدن از سوى معاويه چهره واقعى او را نشان دادند. هنگامى كه حجربن عدى يكى از شيعيان امام على(ع) توسط مإموران معاويه به شهادت رسيد موجى از مخالفت با سياست هاى معاويه به وجود آمد كه از آن ميان مى توان پاسخ تند امام حسين(ع) به نامه معاويه اشاره كرد.(19)
همچنين انتصاب يزيد به جانشينى نيز پيامدهاى جدى به همراه داشت و معاويه فقط با زور و شمشير و تهديد توانست بيعت براى يزيد بگيرد.(20) باوجود شخصيت هاى مطرحى چون امام حسين(ع) در ميان امت اسلامى معاويه پسرش يزيد را به مدارا با ايشان ترغيب كرد.(21)
تا اين زمان كه سال 60 هجرى بود به نظر مى رسيد انديشه امامت شيعى در محاق قرار گرفته بود اينك امام حسين(ع) در شرايطى متفاوت قرار داشت كه از يك سو همراه پيروزىهاى مسلمانان در خارج از شبه جزيره عربستان و آوازه داخلى آن بود(22) و از سوى ديگر يزيد بن معاويه خليفه تازه, شخصيت اجتماعى مورد قبولى نداشت و بسيارى از مسلمانان و صحابه و تابعين او را به ديانت نمى پذيرفتند. كسى چون ابوايوب انصارى كه خود را موظف به شركت درهمه نبردهاى مسلمانان با كفار مى دانست يكبار با شنيدن امارت و فرماندهى يزيد از شركت در نبرد سرباز زده بود. (23)
امام حسين(ع) با درك صحيح اين موقعيت در شرايطى كه به نظر مى رسيد خلافت در دست امويان به سلطنت تبديل شده و آنان از هر وسيله اى از جمله دين براى نشان دادن مشروعيت خود سودى بردند امام با مشروعيت ذاتى خود به عنوان نواده بنيان گذار دين اسلام مى توانست روياروى مشروعيت خود ساخته امويان بايستد و با سخن و نهضت خود به اصلاح امت بپرازد. همان كه هدف امام(ع) بود.(24)
ايشان مى توانست نسب خويش به پيامبر(ص) را به مردم يادآور سازد و بدان استناد جويد چنان كه در هنگام درخواست بيعت يزيد فرمود: (مثلى لايبايع مثله) همچو منى (با اين شرافت نسبى) با چون اويى بيعت نخواهد كرد.(25)
مهمترين بازتاب قيام و شهادت امام حسين(ع) ازبين بردن باقى مانده آبروى اجتماعى و جايگاه دينى امويان درميان مردم بود. امام نشان داد كه امويان چگونه پسر دختر پيامبر(ص) را كه آن همه حديث از رسول خدا(ص) در فضيلت او رسيده بود به قتل رسانند.(26)
امام نه ى بزرگ را گفت و ماهيت نفاق بنياد امويان را برملا كرد كه چگونه به تنها چيزى كه نمى انديشند دين الهى است. و حاضرند احكام مسلم اسلامى را به خاطر حفظ قدرت زير پا بگذارند. شرح رفتارى كه سپاهيان اموى با خاندان امام حسين(ع) كردند اين مهم را به نمايش گذاشت.(27) و اين چهره پنهان شده در سركوب خونين و هتك حرمت از مردم مدينه در قيام حره بيشتر آشكار شد و اين (28) فضاحت با تخريب خانه خدا تكميل گرديد.(29) تإثير قيام امام حسين(ع) بدون ترديد آن قدر سريع بود كه با مرگ زودهنگام يزيد در سال 64 هجرى پسرش معاويه دوم تنها چهل روز حكومت كرد و درخطبه اى اعلام نمود كه پدر و جد او غاصب خلافت بودند و خود استعفا كرد.(30)
اما اين تازه آغاز كار بود. جامعه اسلامى به تدريج متوجه ظلم و ستم بنى اميه مى شد و شورش ها دوباره به راه افتادند. شورش هاى توابين در سال 65 ـ 66 هجرى به خونخواهى امام حسين(ع)(31), مختار ثقفى در 67 هجرى و پيروزى او و قصاص قاتلان امام حسين(ع) و يارانش(32) و نيز شورش هاى دوباند خوارج در نقاط گوناگون جهان اسلام معادله(33) را به نفع بنى هاشم تغيير داد.
درواپسين سال نخستين سده اسلامى خليفه نجيب اموى عمربن عبدالعزيز براى نخستين بار دستور داد تا سب امام على(ع) برمنابر و در خطبه ها حذف شود و فدك دوباره به بنى هاشم و علويان بازگردانده شود.(34)
اما به نظر مى رسيد نهالى كه امام حسين(ع) با خون خود آبيارى كرده بود اينك به ثمر نشسته و زمان بهره بردارى از آن فرا مى رسيد.
اينك به اختصار وضعيت بنى هاشم را پس از شهادت امام حسين(ع) پى مى گيريم:
نخستين جرقه هاى اختلاف در ميان بنى هاشم احتمالا پس از شهادت امام حسين(ع) رخ داد. آن هنگام كه گروهى مشهور به كيسانيه معتقد به امامت محمدحنفيه شدند كه از نظر سنى از امام سجاد(ع) بزرگتر بود و به عنوان عالمى علوى مورد احترام مردم(35) مختار در شورش خود معتقد بود كه به اجازه او قيام كرده است. محمد(36) حنفيه در سال 81 هجرىدرگذشت.(37) و گروهى به سراغ پسرش ابوهاشم رفتند و امامت او را معتقد شدند كه تا سال 99 هجرى زنده بود و در اين سال به هنگام مرگ بنابر روايت جعلى بعدى توسط بنى عباس ابوهاشم كه فرزندى نداشت امامت را به محمدبن على بن عبدالله بن عباس واگذار كرد.(38) و امامت اين گونه از علويان به عباسيان منتقل شد.
همزمان با گسترش دعوت عباسيان كه شعار خود را (الرضإ من آل محمد) قرار داده و به دستور ابراهيم امام از افشاى نام واقعى امام و رهبر پرهيز مى كردند. (39) واژه آل محمد كه عنوان ويژه تيره علوى بود به كار عباسيان آمد. تقسيم بندى ابراهيم امام از وضعيت شهرها نشان از آمادگى ايرانيان براى قيام دارد و نيز علاقه آنان به اهل بيت عليهم السلام (40)
يك حركت موازى از سوى بنى عباس مردم را فريفته بود چنان كه بعضى از بزرگان همراه اين نهضت مانند ابوسلمه خلال كه به اين فريب پى برده بود به جرم هوادارى از خلافت علويان اعلام شد.(41)
شايد يكى از علل واقعى مخالفت امام صادق(ع) با قيام زيد بن على بن الحسين(ع) براساس رواياتى كه مخالفت حضرت را نشان مى دهد,(42) پيش از هرچيزى فضاى نامناسب آن بود كه اتفاقا بسيار مورد سوء استفاده عباسيان قرار گرفت, به گونه اى كه مزار پسرش يحيى در خراسان كه قبلا از سوى ابراهيم امام به عنوان منطقه نفوذ تبليغاتى مطرح شده بود و احتمالا تشويق او به قيام و خونخواهى پدر از سوى داعيان عباسى احتمالى است كه نمى توان به سادگى از آن گذشت. زيرا شهادت يحيى در خراسان به سال 126 هجرى درشورش عباسيان و سقوط امويان در خراسان مهم ارزيابى شده است.(43)
روى كار آمدن عباسيان امت اسلامى را در تحولى تازه قرار داد و بنيان حكومتى 90 ساله را فرو ريخت و حكومتى پانصد ساله را به قدرت رساند. اما آنچه مهم است نقش موازى عباسيان بود كه در شرايط ويژه تاريخى بايك سوء استفاده بزرگ به قدرت رسيدند.
بسيار طبيعى بود كه منتظر يك حركت نسنجيده در عرصه سياسى از سوى نماينده مهم و بزرگ علويان باشند. چنان كه در ماجراى قيام محمد نفس زكيه در سال 145 رخ داد و منصور بهره بردارى بزرگ از آن به نفع عباسيان انجام داد.(44)
امام صادق(ع) كه به دقت همه اين تحولات اجتماعى را زير نظر داشت فضاى سياست را هرگز آماده يك قيام علنى سياسى نديد. آنچه كه جامعه اسلامى از آن رنج مى برد زير ساخت فكرى بود و الا ايشان به هيچ وجه كمتر از شخصيتى چون ابومسلم نبود اين را از نامه تاريخى ابومسلم به امام كه ايشان بدون خواندن آن را به آتش سپرده بودند. مى توان فهميد. پرسش بزرگ مطرح اين بود: چه بايد كرد؟
جد او امام حسين(ع) با قيام خونين خود دلهاى بسيارى از مسلمانان را درگوشه و كنار جهان اسلام متوجه اهل بيت پيامبر(ص) كرده بود و در زمان امام صادق(ع) حكومتى روى كار آمده بود كه از شعار (الرضا من آل محمد(ص)) استفاده و سپس آل محمد واقعى را كنار زده بود و مردم نيز پذيرفته بودند. اين همه دگرگونى و تلون در جامعه اسلامى معلول چه عواملى مى توانست باشد؟
دراين فضاى تيره كه مذاهب اهل سنت در حال شكل گيرى بودند چه چيزى مى توانست شيعه را پايدار سازد؟ آنچه كه به درون فرهنگ مردم راه يابد و تفسير آنها را از رابطه خود با خدا و جامعه اسلامى دگرگون سازد.
پس در حقيقت گام دوم در بنيانگذارى يك مكتب را حضرت صادق(ع) برداشت. گويا مردمى كه از پس قيام امام حسين(ع) دلداده اين خاندان شده بودند به سراغ آنها آمده و مى پرسيدند كه اگر نه امويان و نه عباسيان شما چه مى گوييد؟ و چه تفسيرى از اسلام داريد؟ و به عبارت روشن تر طرح جايگزين شما چيست؟
نشان دادن يك تفسير جامع ازخدا, رابطه مردم با او و انسان مورد نظر اسلام در آن زمان مهمترين دغدغه هاى حضرت امام جفعر صادق(ع) بوده است اعتقادات عقلانى, اخلاق بايسته و دستورالعمل هاى فردى و اجتماعى (فقه) مهمترين حوزه هايى بود كه امام صادق(ع) در آن ها به طرح و انديشه دينى پرداختند و چون چنين شد, تشيع داراى شناسنامه رسمى گرديد و مذهب ما به نام ايشان مزين شد. در ادامه نمونه اى از ديدگاه هاى امام صادق(ع) كه نشان دهنده اسلام ناب محمدى(ص),است ارأه مى گردد.
پى نوشتها:
1 ـ بحارالانوار, ج 47, ص 6.
2 ـ تاريخ طبرى, ج 6, ص ;123 منشورات مكتبه اورميه.
3 ـ الغدير,امينى, ج 1, ص 152 تا 158, چاپ دارالكتب العربى لبنان.
4 ـ تاريخ طبرى, ج 2, ص 455.
5 ـ تاريخ خلفا, رسول جعفريان, ص 30.
6 ـ تاريخ طبرى, ج 3, ص 399.
7 ـ همان, ج 3, ص.
8 ـ همان, ج 2, ص ;520 ج 3, ص 1 تا 10.
9 ـ تاريخ تحليلى اسلام, شهيدى, چاپ نشر دانشگاهى سال 1374, ص 200.
10 ـ تاريخ سياسى اسلام, رسول جعفريان, ص 90 و 89.
11 ـ همان, ص 92 و 91.
12 ـ نهج البلاغه, خطبه 118.
13 ـ بحارالانوار, ج 44, ص 125.
14 ـ شرح نهج البلاغه, ابن ابى الحديد, ج 4, ص 56.
15 ـ مانند كتاب ايمان ابوطالب شيخ مفيد كه علامه امينى درمقدمه الغدير, ج 1, ص 23 و 24 در اين باره سخنانى دارد.
16 ـ همان, ج 1 تا 10 در صفحه 48 فهرست موضوعى الغدير, آدرس مفصل همه موارد آمده است.
17 ـ الاغانى, اصفهانى, ج 16, ص 7 ـ 266.
18 ـ تاريخ طبرى, ج 4, ص 30, حوادث سال 40 هجرى; ارشاد شيخ مفيد, ص 170.
19 ـ انساب الاشراف, بلاذرى, ج 2, ص 744, حديث 303.
20 ـ الامامه و السياسه, ابن قتيبه, ج 1, ص ;175 ابن اعثم, الفتوح, ج 4, ص 225 ـ 226.
21 ـ تاريخ سياسى اسلام, ص 127.
22 ـ تاريخ طبرى, ج 4, حوادث سالهاى 50 تا 60 هجرى.
23 ـ طبقات, ابن سعد, ج 3, ص 485, چاپ دارصادر بيروت.
24 ـ حماسه حسينى, شهيد مطهرى, ج 3, ص 380, انتشارات صدرا.
25 ـ تاريخ سياسى اسلام, ج 2, ص 26 ـ تاريخ طبرى, ج 4, ص 301 ـ 257.
27 ـ همان, ص 70ـ368.
28 ـ همان, ص 383.
29 ـ همان, ص 426.
30 ـ همان, ص 487.
31 ـ همان, ص 579.
32 ـ كامل ابن اثير, ج 2, ص ;225 تاريخ يعقوبى, ج 2, ص 305.
33 ـ تاريخ سياسى اسلام, ص 260.
34 ـ الفتوح, ج 6, ص ;95 انساب الاشراف, ج 5, ص 221.
35 ـ تاريخ سياسى اسلام, ص 265 ـ 266.
36 ـ تاريخ يعقوبى, ج 2, ص 250 ـ ;248 انساب الاشراف, ج 4, ص 18.
37 ـ تاريخ سياسى و اجتماعى خراسان در زمان حكومت عباسيان, التون, ل, دنيل, ترجمه مسعود رجب نيا, ص 28.
38 ـ همان, ص 46.
39 ـ همان, ص 115 و 114.
40 ـ شخصيت و قيام زيد بن على, رضوى اردكانى, ص 504 ـ 489, انتشارات علمى فرهنگى.
41 ـ تاريخ سياسى و اجتماعى خراسان در زمان حكومت عباسيان, ص 38.
42 ـ تاريخ طبرى, ج 4, حوادث سال 145.
43 ـ بحارالانوار, ج 47, ص 200.
44 ـ تحف العقول, ابن شعبه حرانى,ص 60 ـ 256.
منبع:شفقنا
211001
