با توجه به اینکه سیره معصومین(ع) تفسیر عملی آیات قرآن و آموزه های اسلام است، می‌توان توجه به همه امور را در اندیشه، گفتار و رفتار آن حضرات(ع) شاهد بود. ...
عقیق:از جمله مسایل مهم در سیره آن حضرات(ع) توجه ویژه به موضوع مسجد و کارکردها و برکات آن است. از این رو و به مناسبت فرا رسیدن دهه تکریم و غبارروبی مساجد با حجت الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک‌نیا، استاد و پژوهشگر حوزوی و مؤلف کتابهایی همچون «الخصائص الرضویه» و «سیره اهل بیت(ع)» درباره جایگاه مسجد در سیره رضوی به گفت وگو پرداخته ایم که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد:مسجد در سیره گفتاری و عملی امام هشتم(ع) چه جایگاهی دارد و آیا از ایشان درباره مسجد و ابعاد گوناگون مرتبط با آن احادیثی در دست است؟
از ثامن الائمه(ع) برای مسجد روایات گوناگون در دست است، به عنوان مثال محدث نوری در مستدرک از امام(ع) نقل کرده، ایشان فرموده اند: «بهشت و حوریان بهشتی مشتاق کسانی اند که مسجد را تمیز کنند و از آلودگی های آن بکاهند.»
و نیز روایات دیگری از ثامن الائمه(ع) در دست است که به اهمیت مسجد و آراستگی ظاهر برای حضور در آن تأکید دارند، از جمله می‌فرمایند: «نماز در مسجدالحرام و مسجدالنبی(ص) یکسان است و نسبت به مساجد دیگر تفاوتش این است که نماز در این دو مسجد با هزار نماز برابر است.» که این را شیخ صدوق در ثواب الاعمال ذکر کرده و نشان از اهمیت ویژه این دو مسجد نزد ایشان دارد.
در سیره و سخن ایشان ترغیب بسیاری به حضور و ارتباط با مسجد دیده می‌شود، حتی گاهی دوستانشان را به حضور در مساجد تشویق می‌کردند، در روایتی از ایشان است که فرمودند: «امام صادق(ع) در مسجد از بوی عطرشان شناخته می‌شدند.» که این تاکید حضرت(ع) به لزوم آراستگی برای حضور در مسجد را می‌رساند.
با توجه به اینکه آبادانی مساجد از تاکیدات نبوی و معصومین(ع) است، آیا در این باره نیز در سیره حضرت رضا(ع) شواهد و سفارشاتی دیده می‌شود؟
در سیره رضوی آبادانی مساجد در دو بُعد مطرح است، نخست ظاهر مسجد که به نظافت و آبادی و عمران آن اشاره دارد و بعد دیگر به کاربرد مسجد اشاره دارد. یعنی ایشان مسجد را به عنوان پایگاه تبلیغی اسلام و معارف دین و محل نشر دانش معرفی کرده اند.
به عنوان مثال در سیره ایشان داریم که فرمودند: «زمانی در مسجدالنبی(ص) می‌نشستم و به تمام شبهات و سوالات پاسخ می‌دادم و کسانی که پاسخگو بودند اگر در جایی قادر نبودند، به من رجوع می‌کردند.» که این نشان از آبادانی معنوی مسجد از طریق دانش افزایی و پاسخگویی به سوالات مردم توسط امام هشتم(ع) دارد.
روایت دیگری از ایشان در "بصائرالدرجات” آمده که شخصی به نام احمد هلال می‌خواست از دشمنان امام(ع) در زمانی که او از مسجد خارج می‌شد، انتقام بگیرد، اما حضرت(ع) او را از این کار نهی کردند و فرمودند: «مبادا به کسی که از مسجد بیرون می‌رود حتی اگر با ما دشمنی داشته باشد، اهانت کنی!»
نه تنها در زمان حیات، بلکه پس از شهادت و در زمان ممات نیز وجود مبارک ثامن الائمه(ع) زمینه ساز آبادانی مساجد است، زیرا در مسیر حرکت ایشان از مدینه به خراسان در محلهای استراحت و توقف حضرت(ع)، مساجدی ساخته شده و نیز حرم مطهر ایشان محور ساخت مساجدی همچون مسجد گوهرشاد شده که از دیرباز محل نشر معارف اسلام و اهل بیت(ع) بوده و هست . این یعنی وجود مبارک امام(ع) در کنار سخن و سیره به آبادانی مساجد کمک می‌کند.
افزون بر این، زیارت ایشان خود سبب آبادانی مساجد است، زیرا در مسیرهای منتهی به حرم مطهر رضوی مساجدی به نام حضرت رضا(ع) ساخته شده آن هم به نیت اقامه نماز توسط زائران رضوی! که خود من در مسیر فیروزکوه مسجدی به نام حضرت(ع) و با این نیت دیده ام.
به بیان دیگر به برکت حضور ایشان در شهرهای مختلف و موقوفات متعددی که به نام ایشان ثبت است، مساجدی ساخته شده و وجود مقدس ایشان مرکز ثقلی است برای ساخت و آبادانی مساجد.
ثامن الائمه(ع) درباره حضور در مسجد و انتخاب خانه الهی به عنوان مرکز تجمع و رفع مشکلات مسلمانان چه توصیه هایی دارند و سیره ایشان در این باره گویای چه نکاتی است؟
در جامع احادیث شیعه روایتی از ایشان نقل شده که فرمودند: «نماز با جماعت بافضیلت ترین نمازها ست.»
همچنین، ایشان در تفسیر آیه‌ای که در قرآن اشاره به حضورِ با زینت در مسجد توصیه دارند که یکی از موارد زینت، مرتب و آراستگی ظاهر برای حضور در مسجد است که این نشان می‌دهد مسأله زینت در مسجد در سیره رضوی پررنگ بوده است.
باید توجه داشت بنابر تصریح روایات، زینت دنیا مال و فرزندان هستند و تاکید این آیه و حدیث امام هشتم(ع) بر همراه داشتن زینت در مسجد به معنای بردن مال و فرزند به مسجد برای رفع مشکل مومنان از یک سو و پیوند نسل آینده با خانه الهی از سوی دیگر است. همچنین، از ایشان درباره حضور در مسجد نقل شده که فرمودند: «تا می‌توانید در نماز جماعت بویژه در صف اول شرکت کنید و برای حضور در مسجد پیشگام باشید.»
در توضیح این روایت از معصومی دیگر آمده، در صف اول نماز ایستادن همچون ایستادن در صف مقدم جهاد با کفار است.
ثامن الائمه(ع) برای هدایت فکری جامعه از فضای مهیای مسجدالنبی(ص)، در زمان حضور در مدینه، چگونه بهره می‌بردند؟
با توجه به فعالیت فرقه ها و حضور صاحبنظران مختلف که نظرات خود را در قالبهای اسلامی و غیراسلامی مطرح می‌کردند، ایشان در زمان حضور در مدینه، مسجدالنبی(ص) را به مرکز فعالیتهای اجتماعی- فرهنگی تبدیل کردند، به گونه ای که در تاریخ آمده ایشان در مسجد نشسته و به شبهات پاسخ می‌دادند؛ یعنی مسجد در زمان امام هشتم(ع) نقش دانشگاه و رفع انحرافهای فکری و شبهات جامعه را داشته است. ایشان فرموده اند: «زمانی در روضه(روضه رضوان) می‌نشستم و در آن دوران دانشمندان زیادی در مدینه بودند، هر گاه یکی از آنها از پاسخ پرسشی عاجز می‌ماند و دیگران هم از عهده آن بر نمی آمدند همگی به من اشاره می‌کردند و مسایل مشکل را عرضه می‌کردند و من پاسخگوی همگی آنها بودم.»
که این روایت در منابع مهمی چون کشف الغمه و بحارالانوار مرحوم مجلسی نقل شده و نشانگر کاربرد مسجد در زمان ایشان است.
با توجه به توصیه ها و سیره رضوی در ارتباط با موضوع و اهمیت مسجد، این مکان در جامعه امروز باید چه کاربردی داشته باشد؟ آیا همان کاربردهای مورد توصیه امام(ع) برای امروز نیز شدنی است؟
کاربرد مسجد در عصر ما با توجه به سیره رضوی می‌تواند متفاوت باشد؛ یکی از راویان و محدثان به نام ابراهیم بن موسی می‌گوید: روزی در خراسان در مسجد به محضر ثامن الائمه(ع) شرفیاب شده و استمداد مالی کردم ایشان در مسجد ما را چنان کمک کرد که تا آخر عمر محتاج نشدم.
این رفتار امام(ع) یکی دیگر از کاربردهای مسجد را نشان می‌دهد، یعنی محوریت آن در رفع نیازهای فقرا و نیازمندان که امروز هم می‌توان این کارکرد را از مسجد انتظار داشت. البته فعالیت صندوقهای قرض الحسنه در کنار برخی مساجد، به نوعی الهام از سیره معصومین(ع) و شخص امام هشتم(ع) است.
افزون بر این، مسجد می‌تواند امروز همچون عصر زندگانی امام هشتم(ع) محل نشر دانش و رفع شبهات و نیز پایگاه دفاع از مرزهای عقیدتی باشد؛ خوشبختانه امروز، ما بسیج را در مساجد داریم که برگرفته از سیره اهل بیت(ع) است. بنابراین، به تصریح سیره عملی و گفتاری ثامن الائمه(ع)، مسجد دارای کارکردهای دفاعی، علمی، روحی و معنوی و حتی نظامی است.
اشاره کردید به نقش و محوریت حرم مطهر رضوی که کارکردهایی مانند مسجد دارد، حرم ایشان از چه باب دارای چنین جایگاه و شأنی است؟
حرم مطهر رضوی حتی در حد مسجدالحرام و مسجدالنبی(ص) کاربرد دارد و زائران از این برکات بهره برده و تغذیه فکری می‌شوند؛ امروز حرم ایشان رهتوشه هایی برای زائران دارد که حتی بیشتر از آثاری است که در سفر به مسجدالنبی(ص) و مسجدالحرام برای زائر به دست می‌آید. در طول تاریخ کتب و گزارشهای متعددی داریم که حرم ایشان همچون مسجدی است که در اقصی نقاط جهان تغذیه کننده زائران است و از اقصی نقاط جهان برای بهره مندی از فضای معنوی، فکری و روحی رهسپار زیارت ایشان می‌شوند و البته این جدای از کرامات با جاذبه حرم رضوی است که عظمتی همچون مسجد به آن می‌بخشد.
نکته دیگر اینکه حرم ایشان خود حکم مسجد را دارد، یعنی همان طور که حضور در مسجد شرایطی دارد در حرم ایشان نیز باید شرایط حضور رعایت شود و برکات بسیاری بر این حضور مترتب است، یعنی گذشته از مساجد اطراف، حرم ایشان خانه خدا محسوب شده و احکام فقهی مسجد را نیز دارد. افزون بر این، در کنار این حرم مسجد گوهرشاد نقشی ویژه در تاریخ ایران بویژه در موضوع کشف حجاب ایفا کرده و در زمان حمله دشمنان نیز در طول تاریخ حرم حضرت(ع) پناهگاه مردم بوده است.
همه برکات اقتصادی، علمی، آموزشی و معنوی به یُمن حرم رضوی تا جایی است که گاه از مسجدالحرام به عنوان مرکز بین المللی اسلامی با این حجم زائر پیشی می‌گیرد؛ به عبارت بهتر حرم ایشان علاوه بر داشتن احکام فقهی، مسجدی بین المللی است که از نقاط مختلف جهان به آن پناه می‌آورند.
اگر بخواهیم از سیره رضوی کارکرد مسجد را استخراج کرده و برای جامعه امروزی این کارکرد را نهادینه کنیم، چه تعریفی برای مسجد از این سیره به دست می‌آید؟
با استناد به سیره رضوی می‌توان گفت مسجد پایگاه نشر معارف اسلام است که ابعاد مختلف علمی، فرهنگی و اقتصادی دارد و ایشان مسجد را پایگاه تبلیغ اسلام و نشر معارف اهل بیت(ع) و قرآن می‌دانستند.
