سالروز تغيير قبله از بيت‌المقدس به كعبه؛
تغيير قبله يكى از تحولات مهم تاريخ اسلام كه موجى عظيم در ميان مردم به وجود آورد؛ پيامبر اسلام (ص) مدت سيزده سال پس از بعثت در مكه، و يك سال و چند ماه بعد از هجرت در مدينه به امر خدا به سوى «بيت المقدس» نماز مى خواند، ولى بعد از آن قبله تغيير يافت و مسلمانان مأمور شدند به سوى «كعبه» نماز بگزارند.
/hajj/gheble(400).jpg)
عقیق: نيمه ماه رجب، در تاريخ اسلام سالروز تغيير قبله مسلمانان از بيت المقدس
به خانه كعبه است. پيامبر اكرم (ص) پس از هجرت به مدينه منوره، از ربيع
الاول سال اول تا نيمه رجب سال دوم هجري، به مدت هفده ماه، به سوي بيت
المقدس نماز مي‌گزاردند و ساير مسلمانان نيز به پيروي از آن حضرت، به آن
سمت عبادت مي‌كردند.شرايط مدينه به‌گونه‌اي بود كه بايد تمام مؤمنان با شركت در آزموني الهي مورد سنجش و محك قرار مي‌گرفتند تا درجه اخلاص و پيروي آنان از مكتب رسول و فرستاده خدا معين شود، تغيير قبله از سوي خدا به پيامبرش امر شد تا اين امتحان الهي چهره مؤمنان حقيقي را نشان دهد «... لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ:... و قبلهاى را كه [چندى] بر آن بودى مقرر نكرديم جز براى آنكه كسى را كه از پيامبر پيروى مي‌كند از آن كس كه از عقيده خود برمي‌گردد بازشناسيم» (بقره: ۱۴۳).
در جريان اين آزمون الهي بود كه مؤمنان واقعي صبر پيشه كردند و بدون چون و چرا به امر و فرمايش رسول لبيك گفتند؛ در برابر آزار و اذيت كافران و يهودياني كه آن‌ها را مورد تمسخر قرار دادند، استقامت كردند و يقيين داشتند كه حق با رسول اكرم (ص) است، با پيامبر نماز خود را اقامه كردند و همينجا بود كه منافقان و سست ايمانان چهره اصلي خود را نمايان كردند. اينان گروهي بودند كه از تغيير قبله چهره در هم كشيدند و مضطرب شدند. آيا نمازمان صحيح است؟! تكليف نمازهاي پيشينمان به سمت مسجدالاقصي چه مي‌شود؟ آيا نبي خدا بدون اذن الهي، خود به خود اين اجتهاد را كرده؟.... و چه ساده راه خود را از راه رسول جدا كردند و در شك و ظن خود ماندند.
بيت المقدس؛ نخستين قبله
بيت المقدس، يكي از مقدس‌ترين مكانهايي است كه خاستگاه بسياري از پيامبران بزرگ الهي بوده است و در ادبيات اسلامي نيز جايگاه ويژه‌اي دارد. مسجدالاقصي را بايد يكي از مقدس‌ترين اماكن اسلامي براي مسلمانان جهان توصيف كرد. اين مسجد اولين قبله مسلمانان جايي كه در دوران پيامبر گرامي اسلام حضرت محمد مصطفي (ص) ايشان به سوي اين مسجد به اذن خداوند نماز بپا مي‌داشتند و همچنين سومين حرم شريف پس از مسجد الحرام و مسجد النبي در مكه و مدينه است. مسجد الاقصي به گواه تاريخ نويسان دومين مسجد ساخته شده بر روي زمين پس از بيت الله الحرام محسوب مي‌شود. نقل است كه حضرت آدم (ع) آنرا ساخته وزير بناي آنرا چهل سال پس از ساختن بيت الله الحرام بنا به دستور خداوند نهاده است. بنابراين صرف نظر از اعتقادات ديني ما مسلمانان، قدمت ساخت اين مسجد به بيش از يكهزار سال نيز سبب توجه جهاني به اين مسجد خواهد بود.
با توجه به موقعيت ممتاز و شرافت بيت المقدس، پيامبر گرامي اسلام (ص) پس از مبعوث شدن به نبوت، مدت سيزده ماه در شهر مقدس مكه به سوي آن نماز خواند. حضرت پس از مهاجرت از شهر مكه به مدينه و تشكيل حكومت اسلامي، به روش خود ادامه داد و تا مدت‌ها نماز خود را به سوي قبله يهوديان (بيت المقدس) مي‌خواند. اين كار تا ميانه‌هاي ماه رجب سال دوم هجري ادامه داشت.
سرزنش‌ها و بهانه جويي يهوديان
پيامبر گرامي اسلام (ص) علاقه زيادي به خانه كعبه داشت. علت علاقه حضرت به كعبه را بايد در علاقه بسيار ايشان به حضرت ابراهيم (ع) و آثار او جست‌و‌جو كرد. افزون بر اين، كعبه قديم‌ترين خانه توحيد بود. از سوي ديگر، حضرت مي‌دانست كه بيت المقدس، قبله موقت مسلمانان است و آرزو داشت فرمان قبله بودن كعبه صادر و قبله نهايي تعيين شود. سرزنش‌ها و تحقيرهاي بيش از اندازه يهوديان مدينه نيز باعث شده بود تا اين انتظار به اوج خود برسد. اما از آنجا كه حضرت تسليم دستور خداوند بود، اين تقاضا را بر زبان جاري نمي‌كرد. ايشان نيمه‌هاي شب از خانه بيرون مي‌آمد و به آسمان نگاه مي‌كرد و با نگاه‌هاي انتظار آميزش، نشان مي‌داد عشق و شوق فراواني در دل دارد.
ماجراي نحوه تغيير قبله در مسجد ذو قبلتين
پيامبر اعظم (ص) براي تغيير قبله مسلمانان لحظه شماري مي‌كرد و در انتظار نزول وحي خداوند بود. قرآن كريم لحظات انتظار را چنين بيان مي‌كند: «نگاه‌هاي معنادار تو را به آسمان مي‌بينم و تو را به سوي قبله‌اي كه رضايتت را جلب كند برمي گردانيم». هفده ماه از ورود پيامبر به شهر مدينه گذشته بود كه انتظار به پايان رسيد و دستور تغيير قبله صادر شد. اين دستور در روز پانزده رجب سال دوم هجري در حالي به پيامبر ابلاغ گرديد كه حضرت، دو ركعت از نماز ظهر را در مسجد بني سالم به سوي بيت المقدس خوانده بود. در اين حال جبرئيل امين نازل شد و بازوان پيامبر را گرفت و حضرت را به سوي خانه كعبه برگرداند. زنان و مرداني هم كه در مسجد به پيامبر اقتدا كرده بودند، از حضرت پيروي كردند و به طرف كعبه برگشتند و دو ركعت آخر را به سوي كعبه خواندند. از آن روز، كعبه به عنوان قبله مستقل مسلمانان اعلام گرديد. اين مسجد هم اكنون نيز در شهر مدينه باقي است و به مسجد ذوقبلتين (دو قبله‌اي) معروف است.
خانه كعبه، شريف‌ترين مكان
خانه كعبه، شريف‌ترين مكان در روي زمين است كه از سوي خداوند به عنوان پناهگاه و كانون امن اعلام و مقررات شديدي براي پرهيز از هر گونه درگيري و جنگ و خون ريزي در اين سرزمين مقدس وضع شده است؛ به گونه‌اي كه نه تنها انسان‌ها از هر قشر و گروهي، بلكه حيوانات و پرندگان نيز در امنيت كامل به سر مي‌برند و هيچ كسي حق آزار آن‌ها را ندارد.
از آيات قرآن كريم و روايات اهل بيت پيامبر و تاريخ اسلام استفاده مي‌شود كه خانه كعبه، پيش از حضرت ابراهيم و حتي در زمان حضرت آدم بر پا بود. قرآن كريم مي‌فرمايد: «نخستين خانه‌اي كه براي پرستش خداوند براي مردم ساخته شد، در سرزمين مكه بود». بر همين اساس، خانه كعبه كهن‌ترين مركز توحيد و پرستش ذات خداوند و براي همه مردم شبه جزيره عربستان ارزشمند و قابل احترام بود.
بركات تغيير قبله
يكي از بركات تغيير قبله مسلمانان به طرف خانه كعبه، كوتاه شدن زبان مخالفان اسلام بود. يهوديان، مسلمانان را سرزنش مي‌كردند و مي‌گفتند: «ما در تورات خوانده بوديم كه يكي از نشانه‌هاي پيامبر آخرالزمان، نماز خواندن به دو قبله است، در حالي كه ما اين نشانه را در ايشان نمي‌بينيم.» با اين بيان، مسلمانان نيز به شك مي‌افتادند و پايه‌هاي حكومت اسلامي سست مي‌شد. از سوي ديگر، مشركان نيز پيامبر اعظم (ص) را به فراموش كردن نخستين خانه توحيدي متهم مي‌كردند. تغيير قبله، زبان هر دو گروه مخالف اسلام را بست. قرآن كريم با اشاره به اين مطلب مهم مي‌فرمايد:اي پيامبر! از هر كجا خارج شدي، روي خود را به طرف مسجدالحرام كن تا مردم بهانه‌اي بر ضد شما نداشته باشند».
واكنش قريش به حادثه تغيير قبله
قريش، مسلمانان را زير نظر داشت؛ لذا در پي اين حادثه، ادعا كردند كه محمد به قبله ما روي گردانده پس به دين ما (بت‌پرستي) بازگشته. اينجا بود كه خداوند متعال اين آيه شريف را نازل كرد: «وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ: و از هر كجا بيرون آمدى [به هنگام نماز] روى خود را به سمت مسجدالحرام بگردان و هر كجا بوديد روي‌هاى خود را به سوى آن بگردانيد تا براى مردم غير از ستمگرانشان بر شما حجتى نباشد پس از آنان نترسيد و از من بترسيد تا نعمت خود را بر شما كامل گردانم و باشد كه هدايت شويد» (بقرة: ۱۵۰).
علل مهم تغيير قبله در آيات و روايات
بحث تغيير قبله و دلايل آن در تفاسير مختلف آمده است كه دو نمونه را ذكر مي‌كنيم:
۱. در تفسير نمونه ذيل آيه ۱۴۲ سوره مباركه بقره آمده است: تغيير قبله يكى از تحولات مهم تاريخ اسلام كه موجى عظيم در ميان مردم به وجود آورد؛ پيامبر اسلام (ص) مدت سيزده سال پس از بعثت در مكه، و يك سال و چند ماه بعد از هجرت در مدينه به امر خدا به سوى «بيت المقدس» نماز مى خواند، ولى بعد از آن قبله تغيير يافت و مسلمانان مأمور شدند به سوى «كعبه» نماز بگزارند. مسلمانان در اين مدت مورد سرزنش يهود قرار داشتند چرا كه بيت المقدس در اصل قبله يهود بود آن‌ها به مسلمانان مى گفتند: اينان از خود استقلال ندارند و به سوى قبله ما نماز مى خوانند، و اين دليل آن است كه ما بر حقيم.
اين گفتگو‌ها براى پيامبر اسلام و مسلمانان ناگوار بود، آن‌ها از يكسو مطيع فرمان خدا بودند، و از سوى ديگر طعنه هاى يهود از آن‌ها قطع نمى شد، براى همين جهت پيامبر (ص) شب‌ها به اطراف آسمان نگريسته و منتظر راه چارهاي از سوي پروردگار عالميان بود تا از دست طعنه‌هاي يهوديان خلاصي يابد. مدتى از اين انتظار گذشت تا اينكه فرمان تغيير قبله صادر شد و در حالى كه پيامبر دو ركعت نماز ظهر را در مسجد بنى سالم به سوى بيت المقدس خوانده بود جبرئيل ماءمور شد پيامبر (ص) را به سوى كعبه بگرداند.
يهود از اين ماجرا سخت ناراحت شدند و طبق شيوه ديرينه خود به بهانه جوئى و ايراد گيرى پرداختند. آن‌ها قبلا مى گفتند: ما بهتر از مسلمانان هستيم، چرا كه آن‌ها از نظر قبله استقلال ندارند و پيرو ما هستند، اما همين كه دستور تغيير قبله از ناحيه خدا صادر شد زبان به اعتراض گشودند. چرا اين‌ها از قبله پيامبران پيشين رو گردان شدند؟ اگر قبله اول صحيح بود اين تغيير چه معنى دارد؟ و اگر دومى صحيح است چرا سيزده سال و چند ماه به سوى بيت المقدس نماز خوانديد؟! خداوند به پيامبرش دستور مي‌دهد به آن‌ها بگو شرق و غرب عالم از آن خداست، هر كس را بخواهد به راه راست هدايت مى كند. (قل لله المشرق و المغرب يهدى من يشاء الى صراط مستقيم).
اين يك دليل قاطع و روشن در برابر بهانه جويان بود كه بيت المقدس و كعبه و همه جا ملك خدا است، اصلا خدا خانه و مكانى ندارد، مهم آن است كه تسليم فرمان او باشيد هر جا خدا دستور دهد به آن سو نماز بخوانند، مقدس و محترم است، و هيچ مكانى بدون عنايت او داراى شرافت ذاتى نمى باشد. و تغيير قبله در حقيقت مراحل مختلف آزمايش و تكامل است و هر يك مصداقى است از هدايت الهى، او است كه انسان‌ها را به صراط مستقيم رهنمون مى شود.» (تفسير نمونه، جلد ۱، صفحه ۴۸۰ و ۴۸۱)
۲. مرحوم علامه طباطبايي در ذيل همين آيه چنين مي‌نگارند: «قبله قرار گرفتن، خانه اى از خانه‌ها چون كعبه، و يا بنائى از بنا‌ها چون بيت المقدس، و يا سنگى از سنگ‌ها چون حجر الاسود، كه جزء كعبه است، از اين جهت نيست كه خود اين اجسام برخلاف تمامى اجسام اقتضاى قبله شدن را دارد، تا تجاوز از آن، و نپذيرفتن اقتضاى ذاتى آن‌ها محال باشد، و در نتيجه ممكن نباشد كه حكم قبله بودن بيت المقدس دگرگون شود و يا لغو گردد. بلكه تمامى اجسام و بنا‌ها و جميع جهات از مشرق و مغرب و جنوب و شمال و بالا و پائين در نداشتن اقتضاى هيچ حكمى از احكام برابرند، چون همه ملك خدا هستند، هر حكمى كه بخواهد و بهر قسم كه بخواهد و در هر زمان كه بخواهد در آن‌ها مى راند، و هر حكمى هم كه بكند بمنظور هدايت خلق، و بر طبق مصلحت و كمالاتى است كه براى فرد و نوع آن‌ها اراده مى كند، پس او هيچ حكمى نمي‌كند مگر به خاطر اينكه بوسيله آن حكم، خلق را هدايت كند، و هدايت هم نمى كند، مگر بسوى آنچه كه صراط مستقيم و كوتاه‌ترين راه بسوى كمال قوم و صلاح ايشان است». (ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه: ۴۷۹ و ۴۸۰)
توضيح بيشتر نيازمند توجه به امور زير است:
۱. بر اساس آيات و روايات، كعبه از زمان پيدايش زمين مكان مبارك و مورد عنايت بوده است قرآن كريم در اين مورد مي‌فرمايد: «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذي بِبَكَّةَ مُبارَكًا وَ هُدًى لِلْعالَمينَ؛ در حقيقت نخستين خانهاى كه براى مردم نهاده شده همان است كه در مكه است و مبارك و براى جهانيان هدايت است.» طبق برخي از روايات حضرت آدم (ع) خانه كعبه را بنا كرد و خود بر گرد آن طواف كرد. بنابراين كعبه اولين معبد جهاني و قديمي‌ترين مركز توحيد، و قبله همه پيامبران الهي از حضرت آدم (ع) تا حضرت خاتم (ص) بوده است. لكن به خاطر مصالحي در ابتداي طلوع خورشيد اسلام به طور موقت بيت المقدس به عنوان قبله مسلمين قرار مي‌گيرد.
۲. آزمايش الهي: با توجه به اينكه كعبه متعلق به اعراب ومورد احترامشان بود و آن را سرمايه معنوي‌نژاد خود مي‌دانستند و انتظار داشتند كه در آيين اسلام نيز، كعبه به عنوان قبله انتخاب شود و مسلمانان به سوي كعبه نماز بخوانند، نماز خواندن به سوي بيت المقدس مشكل و برخلاف عادت بود و لذا تعبد و ايمان خاصي را مي‌طلبيد و مي‌توانست درجه ايمان و تسليم اعرابي را كه مسلمان مي‌شدند نشان دهد. يعني در واقع يك امتحان و آزمون براي سنجش مؤمن واقعي از غير مؤمن بود، قرآن كريم با صراحت اين مطلب را بيان مي‌دارد: «وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتي كُنْتَ عَلَيْ‌ها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ؛ ما آن قبله‌اي را كه قبلا بر آن بودي (بيت المقدس)، تنها براي اين قرار داديم كه افرادي كه از رسول خدا پيروي مي‌كنند، از آن‌ها كه به جاهليت باز مي‌گردند باز شناخته شوند. در روايتي از امام عسكري (ع) نيز اين فلسفه بيان شده است: «مردم مكه هواي قبله شدن كعبه را داشتند و خداوند با قبله قرار دادن بيت المقدس امتحانشان كرد تا معلوم شود چه كسي برخلاف هواي نفس خود، رسول خدا را پيروي مي‌كند.
۳. كعبه در آن زمان كانون بتهاي مشركان بود، در حالي كه مهم‌ترين و اولين پيمان دين اسلام مبارزه با بت پرستي و دعوت به پرستش خداي يگانه بود، لذا به مسلمانان دستور داده شد، موقتا به سوي بيت المقدس -پايگاه دين توحيدي و معتقدان به توحيد- نماز گزارند تا از شائبه هر گونه توجه به بت‌ها مبرا باشند و به اين ترتيب صفوف خود را از مشركين جدا سازند و روح تسليم مطلق در برابر فرمان حق و توحيد را در وجود خود نهادينه كنند اما هنگامي كه به مدينه هجرت كردند و تشكيل حكومت و ملتي دادند و صفوف آن‌ها از ديگران كاملا مشخص گرديد و از امتحان الهي سربلند و پيروز بيرون آمدند ديگر ادامه اين وضع ضرورت نداشت، در اين هنگام به سوي كعبه قديمي‌ترين مركز توحيد و پر سابقه ترن كانون انبياء باز گشتند.
۴. به هر حال حكم قبله قرار گرفتن بيت المقدس از احكام موقتي بود كه با تمام شدن مصالح موقتش آن حكم نيز به پايان رسيد و لذا پيامبر (ص) انتظار مي‌كشيد كه فرمان تغيير قبله صادر شد تا اينكه در نيمه رجب سال دوم هجري دستور تغيير قبله نازل شد: «قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضا‌ها؛ نگاه‌هاي انتظار آميز تو را به سوي آسمان (براي تغيير قبله) مي‌بينم، اكنون تو را به سوي قبله‌اي كه از آن خشنود باشي باز مي‌گردانيم.» از اين آيه استفاده مي‌شود كه بيت المقدس قبله موقت مسلمان‌ها بوده است كه پيامبر (ص) انتظار پايان يافتن آن را مي‌كشيد.
۵. مسدود شدن زبان مخالفان. قرآن كريم يكي از رازهاي بزرگ تغيير قبله را اتمام حجت بر مخالفين اسلام ذكر مي‌كند: «لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ»؛ يكي از مفسران در توضيح اين آيه مي‌فرمايد: «اگر قبله تغيير نمي‌يافت -قطع نظر از مصالح كه در تغيير قبله بود و به آن اشاره شد- زبان مخالفان بر روي مسلمانان باز مي‌شد، از يك طرف يهود مي‌گفتند ما در «تورات» خوانده‌ايم نشانه اين پيامبر نماز خواندن به دو قبله است و اين علامت در او نيست و از سوي ديگر مشركان ايراد مي‌كردند كه او براي احياي آئين ابراهيم آمده است پس چرا خانه كعبه را كه نخستين خانه توحيد است فراموش كرده است، در اينجا تغيير قبله زبان هر دو را بست.»
منبع:حج
