گروه اجتماعی: بیش از ۱۲ قرن از تاریخ بنای حرم رضوی می‌گذرد. در طول تاریخ، بقعه و روضه منوره در سه مرحله تجدید بنا یا مرمت کلی شده است.
عقیق:به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی آستان قدس رضوی، بیش از ۱۲ قرن از تاریخ بنای حرم مطهر می‌گذرد. در طول تاریخ، بقعه و روضه منوره در سه مرحله تجدید بنا یا مرمت کلی شده است که این مراحل پس از خرابی‌های صورت‌گرفته توسط سبکتکین و غزهای ترکمان و مغول‌ها بوده است.
پیامبر گرامی اسلام(ص) در روایتی می فرمایند: «تُدفَنُ بضعةٌ مِنّی بِمدِینَةٍ بناها العبد الصّالحُ اسکندر ذوالقرنینِ بِارضٍ طُوس یقالُ لَها سناباد، پاره تن من در شهری از سرزمین توس که اسکندر ذوالقرنین بنا نهاده و سناباد گفته می‌شود، به خاک سپرده خواهد شد».
دیدگاه‌های مختلف درباره بنای اولیه حرم مطهر
برخی نویسندگان با استناد به این روایت معتقدند، اسکندر ذوالقرنین بنای اولیه حرم را احداث کرده، بسیاری از مردم نیز این مطلب را پذیرفته‌اند اما با دقت در مفهوم این روایت و روایت دیگری که با همین مضمون آمده :«یقتُلُهُ عفریتٌ مُستَکبِرٌ و یدفَنُ بالمدینَهِ الَّتی بناها العبدالصّالحُ ذوالقَرنین و یدفَنُ الی جنبِ شَّرِ الخلایق، شیطان متکبر او را به قتل می‌رساند و در شهری که بنده صالح ذوالقرنین آن را بنا نهاده در کنار تبهکارترین موجودات دفن خواهد شد(احتجاج طبرسی، ج۱، ص۱۶۵)»، چنین بر می‌آید که اسکندر، روستای سناباد را بنا نهاده است نه بقعه مبارک را.
به نقل تاریخ، اسکندر از جلگه کشف رود می‌گذشت؛ به او الهام شد، در نقطه‌ای که اکنون حرم مطهر است، یکی از مردان پاک روزگار مدفون خواهد شد. اسکندر برای احترام اطراف آن را دیواری کشید.
علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار یادآور شده که اسکندر این محل را آباد کرد و نام سناباد را بر آن نهاد. روستای با صفای سناباد در چهار فرسخی شهر طوس(طابران) و نزدیک نوغان واقع بوده است، در اواخر قرن دهم هجری حمید بن قحطبه طائی، حاکم طوس در سناباد باغ و عماراتی داشته است و هارون‌الرشید خلیفه عباسی که در سناباد در گذشته، در آنجا دفن شده و به اراده پسرش عبدالله مأمون بقعه‌ای بر فراز قبر او ساخته‌اند که به بقعه هارونی معروف شده است. پس از مسموم شدن و شهادت امام رضا(ع) توسط مأمون وی دستور داد، امام(ع) را در بقعه هارونی تقریباً بالای سر پدرش هارون‌الرشید دفن کنند.
مرحوم سیدمحمد کاظم امام که فصلی از تاریخ و جغرافیای تاریخی خراسان را نوشته است، پس از مطالعه مقدمه شاهنامه ابو منصوری، درباره قدمت تالار کاخ حمید بن قحطبه (حرم مطهر) تحلیلی به شرح زیر دارد: «در سال سی‌ام هجری قمری در کنار شهر باستانی نوقان، دهکده‌ای به نام سناباد بوده و در آن دهکده در میان باغی خرم و سرسبز کاخی بزرگ و کهن سال وجود داشت. آن کاخ از ساختمان‌های روزگار ساسانیان بر جای مانده و بر اسلوب (به شیوه) عمارات اشرافی باستانی و به سبک سراهای مرزبانان و فرمانروایان ایران ساسانی ساخته شده بود. این کاخ از روزگار ساسانیان تا سال سی‌ام هجری(سال تهاجم اعراب به خراسان) و بلکه تا اواخر سده دوم هجری، مقرّ فرمانروایی خاندان کنارنگیان، مرزبان ناحیه توس بوده است». او می‌نویسد: «حمیدبن قحطبه[۱] که از سوی عباسیان به حکومت خراسان منصوب شد، توس را مقرّ فرمانروایی خود قرار داد و این کاخ را از کنارنگیان بستد و آن را دارلإماره خود ساخت».
جمع‌بندی دیدگاه‌های مختلف
از جمع‌بندی دیدگاه‌های مختلف درباره بنای اولیه حرم مطهر نتیجه می‌گیریم که در باغ حمید بن قحطبه که محدوده آن حوزه حرم مطهر است، یک ارگ حکومتی بوده و مالکیت آن به حمید بن قحطبه[۲] تعلق نداشته است؛ و چون آخرین فردی که در اینجا حکومت کرده، در این باغ زیسته و در خطه خراسان مشهور بوده، حمید بن قحطبه بوده است، این باغ و بنا به نام او شهرت یافته است.
محمد بن جریر طبری و نویسنده «البدایةو النهایة» در تأیید این مطلب می‌نویسد: این باغ و بنای با شکوه، از ابتدا متعلق به حمید بن ابی غانم طایی بوده و هارون را در این بنا به خاک سپرده‌اند. به نظر می‌رسد حمید بن قحطبه که در عهد منصور به فرمانروایی خراسان رسیده و در این باغ سکونت یافته است، این باغ و بنا به واسطه تشابه اسمی، به نام او معروف شده است.
ـ بنا بر نظر برخی نویسندگان نیز، بانی نخستین حرم، مأمون عباسی است و معتقدند که وی بنا را در اواخر قرن دوم بر مزار پدرش هارون که در وسط باغ حمید بن قحطبه بود ساخته در حالی که قبل از مرگ هارون چنین بنایی وجود نداشته است.
ـ مؤید ثابتی، صاحب تاریخ نیشابور، معتقد است قبل از مرگ هارون این بنا وجود داشته است و هارون را در آن دفن کرده‌اند.
به هر حال اگر هر یک از نظرها و گفته‌های فوق صحیح باشد، این نتیجه به دست می‌آید که بیش از ۱۲ قرن از تاریخ بنای حرم مطهر می‌گذرد.
پس از شهادت حضرت رضا(ع) در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ هجری و مدفون شدن ایشان در بقعه هارونیه، این مکان از اهمیت و عظمت خاصی برخوردار شد. از آن پس نیز در جریان حوادث زمان و تحولات اوضاع و پیشامدهایی که در این سرزمین رخ داده، بقعه و روضه حضرت رضا(ع)، ظاهراً در سه مرحله تجدید بنا یا مرمت کلی شده است:
مرحله اول
اولین بار سبکتکین غزنوی اقدام به تخریب بقعه مبارک حضرت رضا(ع) کرد ـ گویا منشأ عمل او تعصبات دینی بوده است ـ بقعه مبارک تا چندین سال به همان حال باقی بود تا اینکه سلطان محمود یمین‌الدوله پسر ناصرالدین سبکتکین به علت خوابی که دیده بود با همکاری سوربن معتز، والی خراسان این مکان را تجدید بنا کرد و قبّه بلندی نیز بر بالای آن ساخت.
مرحله دوم
بنای قبلی که در ضمن تهاجمات قبائل غز[۳] یا حوادث دیگر صدماتی دیده بود، توسط ابوطاهر قمی مرمت یا تجدید بنا شد.
مرحله سوم
بعد از فتنه چنگیز و یورش تولی‌خان و خرابی‌هایی که به خراسان و شهر مشهد و روضه رضویه وارد آمد سلطان اولجایتوخان بهادر(سلطان محمد خدابنده) این مکان مقدس را تجدید بنا کرد.
و پس از آن، دیگر در جایی دیده و شنیده نشده که بقعه مطهر خراب یا مجدداً ساخته شده باشد، به جز زمان صفویه که بر اثر زلزله شدید، تَرَکی درگنبد مقدس ایجاد شده بود و مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت.
عقیده برخی از مورخان و نویسندگان بر آن است که خرابی‌های وارده از تهاجمات سبکتکین و غزهای ترکمان و مغول‌ها، طوری نبوده که بنای بقعه مبارکه را به کلی از بین ببرد، بلکه گمان می‌برند فقط قسمت‌های فوقانی را آسیب رسانده‌اند و قسمت‌های تحتانی و دیواره‌های بقعه تا ارتفاع دو سه متر از زمین به بالا همان بنای اولیه است که با گل(چینه- دای) ساخته شده و تاکنون باقی است.
دورنمای گنبد و بارگاه حرم امام رضا(ع) در دوره قاجار. عکاس: آنتونیو جیانوزی. تاریخ عکس: ۱۲۷۵ق
________________________________________
پی نوشت:
[۱] اصل سند رؤیت شد، فرد مذکور حمیدبن ابی غانم طائی بوده که در زمان بنی امیه حاکم توس بود. پس از حمیدبن ابی غانم، حمیدبن قحطبه از سوی عباسیان به حکومت خراسان رسید.
[۲] حمیدبن قحطبه معروف به الطائی در اصل از مردم شهر توس بود و چون یکی ازنیاکان او در آغاز فتوحات اعراب در خراسان به اسارت طایفه «بنی طی» در آمده و از موالیان طائیان به شمار رفته بود، خاندان او را طائی می گفتند. مشهد توس، ص ۴۰۳. بنابراین احتمال می رود وی و حمیدبنابی غانم طائی از یک خاندان باشند.
[۳]غز: صنفی از ترکان غارتگر بوده اند که در زمان سلطان سنجر قوت گرفتند و خراسان را به تصرف آوردند و سلطان سنجر را گرفته در قفس کردند. لغت نامه دهخدا
راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی : علی مؤتمن
قبله گاه عاشقان: بزرگ عالم زاده
شمس الشموس یا تاریخ آستان قدس/ حاج محمد احتشام کاویانیان
منبع:ایکنا
