در اينجا عوامل و حكمت هاى غيبت- بر اساس يك دسته بندى جديد و جامع - بيان مى شود؛ بنابراين، تقسيم، غيبت امام مهدى(عج) هم از جانب خدا و به خواست و اراده او بوده است و هم مردم، حاكمان ظالم و شيعيان در آن نقش و تأثير داشته اند.

در مطلب پیشین دو مورد از عوامل غیبت مطرح شد و دلایل بعدی به بحث گذاشته می شود:

۳.دشمنان عنود و ستمگر

يكى از موانع و چالش هاى اساسى فراروى امامان معصوم (علیهم السلام)، وجود حاكمان ظالم، دشمنان جاهل و كينه جو و نفاق پيشگان دنيا دوست بوده است. اين امر منجر به غصب خلافت، كشته شدن امامان، انزوا و محدوديت، فشارهاى مالى و اقتصادى، جلوگيرى از ارتباط با مردم و... شده بود.

امام مهدى(عج) نيز با همه اين خطرات رو به رو بود و حكمت الهى اقتضاء مى كرد كه آن حضرت(عج) از ديدگاه ها غايب شود. با توجه به اين امر بديهى، عوامل زير در غيبت آن حضرت نقش و تأثير زيادى داشته است:

1-3 جلوگيرى از كشته شدن

امام حسن عسكرى(علیه السلام)  فرمود: «بنى اميه و بنى عباس، شمشيرهاى خود را براى ما تيز كردند؛ زيرا خوب مى دانستند كه آنها در خلافت حقى ندارند. آنان از ترس اينكه خلافت به جاى خود برگردد و در ميان صاحبان اصلى اش مستقرّ شود، به كشتن اهل بيت پيامبر (صلی الله علیه و آله)  و از بين بردم سلاله آن حضرت(ص)، همت گماشتند تا شايد از ولادت حضرت قائم(عج) جلوگيرى كنند و يا او را به قتل برسانند؛ ولى خداوند اراده كرد كه او را بر احدى از دشمنان آشكار نكند و نور خود را به اتمام رساند؛ اگر چه مشركان خوش ندارند»[1].

زراره مى گويد: از امام صادق (علیه السلام)  شنيدم كه مى فرمودند: «يا زرارة لابُدّ للقائم من غيبة»؛ «به درستى كه براى قائم(عج) غيبتى هست». پرسيدم: براى چه؟ فرمودند: «يخاف على نفسه»؛ «بر جان خويش مى ترسد»[2].

در اينجا بيان دو نكته خالى از فايده نيست :

الف. ترس حضرت(عج) بر جان خود، براى آن است كه او، آخرين ذخيره الهى است كه بايد براى تحقق عدالت جهانى - كه وعده حتمى خداوند است - باقى بماند؛ وگرنه او نيز مانند پدران بزرگوارش، از شهادت در مسير تحقّق اهداف الهى، استقبال مى كند.

ب. خداوند متعال، هر چند قادر و توانا است كه در هر زمان و هر ساعت، آن حضرت(عج) را ظاهر و به طور قهر و غلبه، بر تمام ملل و حكومت ها - پيش از فراهم شدن اسباب - غالب سازد؛ ولى چون جريان اين جهان را بر مجراى اسباب و مسبّبات قرار داده و تا زمانى كه اسباب چنان ظهورى فراهم نشود، قيام آن حضرت به تأخير خواهد افتاد و اگر پيش از فراهم شدن اسباب و مقدمات ظاهر شود، از حفظ قتل مصون نخواهد ماند[3].

2-3 خطر دشمنان داخلى و اهل نفاق

علاوه بر خطرى كه از ناحيه خلفاى عباسى متوجه امام مهدى(عج) بود؛ توطئه و اقدامات شومى نيز از طرف بعضى از نزديكان فاسد و نفاق پيشه عليه آن حضرت صورت مى گرفت و خطراتى را متوجه او مى ساخت. نمونه روشن اين خطر را مى توان در اقدامات جعفر كذّاب جست و جو كرد. او با دستگاه خلافت ارتباط نزديكى داشت و مى خواست به كمك آنان مقام و دارايى امام عسكرى (علیه السلام)  را تصاحب كند و فرزند او را به كشتن دهد...!!

امام هادى (علیه السلام)  مى فرمود: «از پسرم جعفر دورى كنيد كه او براى من، به منزله نمرود (پسر نوح) است، نسبت به حضرت نوح كه قرآن كريم در حق او مى فرمايد: نوح گفت: پسر من از كسان من است [ولى] خدا فرمود: اى نوح! او از كسان تو نيست كه آن عملى (فرزندى) است، غير صالح»[4].

بر اين اساس امام عسكرى (علیه السلام)  فرمود : «...اگر جعفر بتواند مرا بكشد، هرگز دريغ نمى كند!!»[5]

چهار. نقش امام زمان(عج)

غيبت و پنهان زيستى امام مهدى(عج)، مى تواند از ناحيه و خواست خود آن حضرت(عج) باشد، يعنى، آن حضرت(عج) برابر تحقّق بعضى از اهداف و برنامه هايش و رهايى از قيد و بند حكومت ها و با اذن الهى، از ديده ها غايب شده است. در اين رابطه مى توان به مؤلّفه هاى زير اشاره كرد:

1-4 بيعت نكردن با حاكمان

يكى از عواملى كه در روايات بسيار به آن اشاره شده، عدم بيعت امام مهدى(عج) با خلفاى جور و طاغوت ها است، آن حضرت(عج) به جهت اينكه مثل پدرانش مجبور به بيعت با آنان نشود، به فرمان خدا از چشم مردم مخفى شد. «بيعت، نوعى عقد و قرارداد دو سويه بين حاكم و فرمانبرداران است كه از يك سو خليفه را متعهد به اداره جامعه مى كند و از طرف ديگر بيعت كنندگان متعهد مى شوند، ضمن شنيدن و اطاعت از خليفه، از او حمايت كنند»[6].

آن حضرت(عج) زمانى كه ظهور مى كند، بيعت هيچ كس و هيچ حكومت غاصب و ستمگرى را - حتى به عنوان تقيه - بر گردن ندارد. او قيام مى كند، در حالى كه نسبت به احدى از جباران و حكومت هاى مختلف، تمكين و تسكين ندارد و از راه تقيه هم حكومت هاى غير اسلامى ناكامل را در ظاهر امضا نكرده است. او اكمل مظاهر اسم «العادل»، «السلطان»، «الغالب» و «الحاكم» است و چنان شخصيت و مقامى از اينكه تحت سلطنت غير خدا واقع شود. يا به حكومتى از حكومت هاى جائر به تقيه رأى داده باشد - بر حسب اخبار - محفوظ و محروس است و چنان كه از اخبار فراوان استفاده مى شود، آن حضرت(عج) به تقيه عمل نمى كند و حق را آشكار و باطل را از صفحه روزگار بر مى اندازد. پس يكى از حكمت ها و مصالح غيبت، اين است كه امام(علیه السلام) ، پيش از رسيدن وقت ظهور و مأمور شدن به قيام، ناچار نمى شود، مانند پدران بزرگوارش، از راه تقيه با خلفا و زمامداران و سياستمداران وقت، بيعت كند و وقتى كه ظاهر مى شود، هيچ بيعتى در گردن او نيست و هيچ حكومتى را بر خود - غير از حكومت خدا و احكام و قوانين قرآن، حتى به ظاهر و از روى تقيه هم - نپذيرفته است[7].

امیرالمومنین امام على (علیه السلام)  در اين باره فرموده بود: «هنگامى كه قائم(عج) ما قيام كند، براى احدى در گردن او بيعت نخواهد بود. از اين جهت ولادت او مخفى مى شود و خود از ديده ها پنهان مى باشد»[8].

2-4 آماده شدن جهان و افكار عمومى

يكى از علت هاى مهم غيبت امام مهدى(عج) و طولانى شدن پنهان زيستى آن حضرت(عج)، آماده ساختن جامعه بشرى، براى رسيدن به مقصد نهايى و الهى خود است. آمادگى جهان عبارت است از: بالا رفتن سطح آگاهى مردم و درك نياز به پيشوايى عادل و عالم، به وجود آمدن امكانات و زمينه هاى مناسب براى تشكيل يك حكومت جهانى، به ستوه آمدن مردم از ظلم و بيدادگرى و خواست جهانى و مردمى براى گسترش و احياى عدالت، معنويت و امنيت جهانى. تا اين زمان (آمادگى جهانى) فرا رسد، حضرت(عج) در غيبت خواهند بود؛ زيرا وظيفه حضرت(عج)، تحقّق فراگير و گسترده تمامى اهداف و برنامه هاى پيامبران و اوليا است و اقدامات و اصطلاحات او، نيازمند درك بالا و شعور مترقى از سوى مردم است.

1-5 آماده سازى و تربيت شيعيان

يكى از حكمت هاى «پنهان زيستى» امام زمان(عج)، اين بود كه شيعيان ضعيف و كم ظرفيت، تربيت شده و سطح آگاهى و تحمّل و آمادگى آنها بالا برود.

على بن يقطين از امام كاظم(ع) نقل مى كند كه: «شيعيان با آرزوها، تربيت مى شوند» پدرم يقطين به من گفت: چه آنچه راجع به سلطنت بنى عباس به ما گفته شده بود، انجام شد؛ ولى آنچه كه به شما درباره فرج اهل بيت(ع) گفته شده بود، انجام نشد؟

به او گفتم: آن چه كه به ما و شما گفته شده بود، هر دو از يك جا صادر شده است؛ نهايت اينكه وعده اى كه به شما داده شد، سر رسيد اما وعده ما - چون زمانش حتى نبود - هنوز نرسيده است. در عين حال ما را با ايجاد اميد و آرزوى آن دوران تربيت كردند؛ چون اگر از همان نخست، به ما مى گفتند كه: فرج بيت، تا سال دويستم يا سيصدم انجام مى شود، هر آينه مردم قساوت قلب مى گرفتند و عموم آنان از اسلام بر مى گشتند! اما هميشه به ما گفته اند: به همين زودى و با سرعت اين كار انجام مى شود تا قلب هاى مردم حفظ شود و فرج را نزديك بدانند»[9].

پی نوشت:

[1]. اثبات الهداة، ج 3، ص 583، ح 777.

[2]. ر.ك : امامت و مهدويت، ج 3، ص 347.

[3]. الزام الناصب، ص 114 ؛ يوم الخلاص، ج 1، ص 189.

[4]. نظام سياسى و دولت در اسلام، ص 89.

[5]. امامت و مهدويت، ج 2، ص 350.

[6]. يوم الخلاص، ج 1، ص 201 ؛ بحار الانوار، ج 52، ص 92.

[7]. الغيبة النعمانى، ص 89 و 100 ؛ اصول كافى، ج 1، ص 342.

[8]. بشارة الاسلام، ص 52 ؛ اعلام الورى، ص 400 ؛ منتخب الاثر، ص 251.

[9]. تلخيص الشافى، ج 1و2، ص 95 نشر عزيزى.

[10]. مرآة العقول، ج 4، ص 176، ج 6 به نقل از : مطلع الفجر، ص 27.

برگرفته از کتاب مهدویت پیش از ظهور - رحیم کارگر