رسول خدا(ص) فرمودند: «بداخلاقی عمل را تباه می کند، چنان که سرکه عسل را تباه می کند.» به رسول خدا(ص) گفته شد: «فلان زن روزها روزه می گیرد و شب ها را به عبادت می پردازد ولی بداخلاق است و همسایگان اش را با زبان می آزارد.» فرمودند: «در او خیری نیست. او اهل آتش است.»
راهکار برون رفت از تزاحم اخلاقی
در فعل اخلاقی نیک، دو معرفت لازم است:
تشخیص نیک از بد: تحصیل این معرفت چندان زحمتی ندارد زیرا خدای متعال به انسان شناخت نیک از بد را الهام کرده و فرموده است: «سوگند به جان آدمی و آن کس که آن را هماهنگ آفریده، سپس تقوا و فجور را به وی الهام کرده است». از این رو آدمیان بر کردار خویش از این منظر آگاه اند، اگرچه در ظاهر برای خود بهانه هایی می تراشند.
تشخیص اهم از مهم و خوب تر از خوب: یعنی گاهی عملی از منظر اخلاقی به خوب و خوب تر یا بد و بدتر منتهی می شود که برای تشخیص آن دو از یکدیگر معرفتی دیگر می خواهد تا از این تزاحم ها رهایی یابد. این عرصه، عرصه خیال و وهم نیست که از روی احساسات و ترحم بتوان یک طرف را ترجیح داد، بلکه نیروی عقل از درون و دلیل نقل برگرفته از وحی از بیرون عهده دار داوری در این مقام اند. کاری که انسان بر اساس ترحم انجام می دهد وقتی به امضای عقل یا نقل معتبر برسد ستودنی است زیرا عقل، هادی طریقت عبودیت رحمان و ترحم به دیگران است.
از امام صادق(ع) سوال شد: عقل چیست؟ فرمودند: «چیزی است که با آن خدای رحمان عبادت شود و بهشت به دست آید.»
نکته: معرفت حق و باطل، صدق و کذب، خیر و شر و حسن و قبیح بر عهده عقل نظری است و انتخاب خق و صدق و خیر و حسن و پرهیز از مقابل های آنها بر عهده عقل عملی است.
نکاتی درباره حسن خلق و معاشرت
حسن خلق محبوب ترین و ارزشمندترین عمل نزد خدا پس از واجبات الهی است. خوشخویی بر اساس روایات، نه تنها سبب نشاط زندگی فردی و اجتماعی و موجب آبادانی دیار و فزونی روزی و محبوبیت است بلکه موجب نجات آدمی و آمرزش گناهان او و زمینه ساز قرب به پیامبر(ص) در روز قیامت و بهره مندی از شفاعت آن بزرگوار است.
حسن خلق در فرهنگ اسلام از رحمت الهی ریشه می گیرد که خدای مهربان با معرفی پیامبر اکرم(ص) به عنوان الگوی برتر حسن خلق در خطاب به آن گرامی می فرماید: به سبب لطف و رحمت خدا بود که به آنان نرمخویی و مهربانی کردی و اگر درشت خوی و سخت دل بودی قطعا از گرد تو پراکنده شده بودند.
حسن خلق که از فضایل نفسانی است، با لبخندها و خوشرویی های ظاهری و تصنعی که برای جلب منافع مادی انسان است تفاوت دارد. مباحث این بخش در سه محدوده کلی: خوشرویی، خوشگویی و خوش رفتاری دسته بندی شده که امام صادق(ع) این سه را محدوده حسن خلق دانسته است. در اینجا به روایاتی که ارزش، آثار و پاداش خوش خویی و نیز پیامد بدخویی را مطرح کرده اند اشاره می شود و بیشتر به احادیثی توجه شده که خوش خویی صنفی را مد نظر قرار داده اند:
ارزش حسن خلق
رسول خدا(ص) فرمودند: «در ترازوی عمل آدمی در روز قیامت، چیزی برتر از حسن خلق نهاده نمی شود، نیز فرمود: در ترازوی عمل چیزی سنگین تر از خلق نیکو نیست.»
امام صادق(ع) فرمودند: «مومن، پس از واجبات الهی، عملی محبوب تر از خوش رفتاری با مردم بر خدا عرضه نکرده است.»
آثار خوشخویی
امام صادق(ع) فرمودند: «نیکی و خوشخویی سرزمین را آباد می کنند و بر عمر آدمی می افزایند.» همچنین فرمودند: «خوشخویی بر روزی می افزاید. نیز فرمود: خوشخویی عامل جلب دوستی است.»
پاداش خوشخویی
قرب الهی: امیرمومنان(ع) فرمودند: «هیچ چیزی همانند خوش اخلاقی موجب قرب الهی نمی شود.»
از رسول خدا(ص) پرسیدند: بیشترین چیزی که موجب ورود به بهشت می شود، چیست؟ فرمودند: «تقوای الهی و خوش اخلاقی.»
قرب به پیامبر: رسول خدا(ص) فرمود: «نزدیک ترین شما به من و بهره مندترین شما از شفاعت من در روز قیامت، راستگوترین، امانت دارترین، خوش اخلاق ترین و نزدیک ترین شما به مردم است.»
پوشش گناهان: امام صادق(ع) فرمودند: «چهار چیز است که در هر کس باشد ایمان اش کامل است و هرچند از سر تا قدم اش گناه باشد از قدرش نکاهد و آن: راستوگیی، امانتداری، حیا و خوش اخلاقی است.»
نکته: پیام حدیث این است که این صفات چهارگانه در هرکسی باشد سبب بازداشتن او از گناه و کامل شدن ایمان اش می شود. دستیابی به پاداش نماز و روزه: رسول خدا فرمود: انسان مومن با حسن خلق خویش به درجه روزه دار شب زنده دار می رسد.
دستیابی به پاداش جهاد: امام صادق(ع) فرمودند: «خدا در برابر حسن خلق بنده اش، به او پاداش مجاهدی را می دهد که در راه خدا پیوسته، شب و روز جنگیده باشد.»
پی نوشت:
برگرفته از مفاتیح الحیات آیات الله جوادی آملی
منبع:شبستان
