زمینه های عُرفی شدن دین

در ابتدای این نشست  معینی‌پور دبیر علمی همایش ملی اربعین، به دغدغه این همایش برای مطالعه پدیده اربعین به مثابه یک پدیده اجتماعی اشاره کرد و گفت: عنوان «اجتماعی» در اینجا مقسمی است برای رویکردهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی که در سه لایه معرفتی، اخلاقی و رفتاری با رویکرد تمدنی مورد توجه قرار می‌گیرد.

وی پس از بیان مسائلی که لازم است در ذیل موضوع عرفی‌شدن و عرفی‌زدایی مناسک دینی به آن پرداخته شود، عرفی‌شدن را کاهش نقش دین در عرصه زیست این دنیایی دانست.
دکتر معینی‌پور در ادامه تصریح کرد: مناسک دینی جمعی یکی از ظرفیت‌های منحصربه فرد اسلام در تربیت نفوس و زمینه‌سازی تحقق تمدن اسلامی است؛ اما باید از آسیب‌های آن جلوگیری کرد تا این آسیب‌ها مانع ظهور و بروز کامل ظرفیت‌های این آیین قدسی نشود.

وی همچنین بیان کرد: از امتیازات اربعین نسبت به دیگر مناسک در جوامع و ادیان دیگر، وجود عناصر بینشی، گرایشی، انگیزشی و رفتاری به طور همزمان و همچنین برخورداری از عناصر معرفتی، حماسی و عاطفی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) یادآور شد: تقابل اصلی ما در رقابت با غرب، برآمده از لایه‌های عینی و انضمامی تمدن غرب است که پیاده‌روی اربعین می‌تواند در این رقابت نقش مهمی ایفا کند؛ چراکه هنوز خلوص، اصالت و رنگ و بوی الهی در آن غلبه دارد.

وی ادامه داد: مناسک دینی مانند نماز، روزه حج و زیارت اربعین، بُعد عملی دین هستند که هم ظهور باورهای دینی بوده و هم شاخصه دینداری می‌باشند؛ از همین منظر مناسک دینی در معرض عرفی‌شدن قرار دارد و ممکن است به جای اینکه برآمده از عمق معرفتی و انگیزه‌های دینی باشد، دچار ظاهرگرایی و پوسته‌ای شدن شود. در مناسک دینی حداقل‌های نظام معرفتی و انگیزشی باید وجود داشته باشد.

معینی ‏پور اولین سطح عرفی ‏شدن دین را در عقلانیت و نظام معرفتی راهپیمایی اربعین دانسته و در توضیح آن گفت:  عقلانیتی که مجموعه امیال و کنش‌های رفتاری ما را مدیریت می‌کند و در عرصه راهپیمایی اربعین ظهور پیدا کند، می‌تواند دچار عرفی‌شدن شود. وی در ادامه افزود: دومین سطح، نظام انگیزشی و گرایش‌های ما در راهپیمایی بوده و سطح سومی که می‌تواند دچار عرفی‌شدن شود، نظام رفتاری در دو حوزه فردی و اجتماعی است.

وی در پایان سخنان خود، زمینه‌های عرفی‌شدن را اینچنین برشمرد: ۱- نگاه تقلیل‌گرایانه به منسک اربعین و کارکردهای آن؛ ۲- حاکمیتی شدن مناسک دینی و راهپیمایی اربعین؛ ۳- خروج مناسک از ماهیت سنتی اصیل و ایجاد زمینه مدرن شدن و غلبه فرم بر محتوا؛ ۴- فردی شدن و ورود بدعت‌ها به مناسک و ورود خارج از چهارچوب سلیقه افراد.

در اربعین عقل و عرف در خدمت یک امر مقدس شکوفا شده است

دومین سخنران، حجت‌الاسلام  پیروزمند عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی قم بود که با عنوان «اربعین، نماد قدسی‌سازی عرف و عقل» به ایراد سخنرانی پرداخت.معاون فرهنگستان علوم اسلامی گفت: در فرهنگ غرب تقابلی بین قدسی‌سازی و عرفی‌سازی و بین قدسی‌سازی و عقل‌گرایی قرار داده شده است که نقطه عزیمت و مبدأ حرکتشان را هم همان رهایی از قدسیت می‌دانند و این طور القا شده است که وقتی امری قدسی شد، عقل تعطیل است و باید دنیا را نیز رها کرد.

این پژوهشگر و استاد حوزه تصریح کرد: اربعین، هم نماد عرفی‌سازی، هم نماد عقلانی‌سازی و هم نماد قدسی‌سازی است؛ اما در کل، نماد قدسی‌سازی عرف و عقل است. در اربعین عقل و عرف در خدمت یک امر مقدس شکوفا شده و بستر جدید پیدا کرده است؛ امری که فرهنگ غرب نمی‌تواند آن را درک کند.

وی در ادامه به برخی وجوه عرفی و عقلی اربعین اشاره کرد: مدیریت متفاوت این کنگره عظیم و حضور عامه مردم در مسئولیت‌پذیری؛ اقتصاد مردمی اربعین؛ حضور عامه مردم در ایجاد و خلق این کنگره؛ شکل‌گیری یک شبکه رسانه‌ای متفاوت؛ ارعاب دشمن و افزایش امنیت، علاوه بر توجه به ثواب و اهمیت زیارت؛ ایجاد امید در دل شیعه؛ وحدت؛ نماد حرکت و جوششی که هدفش لقاء امام است؛ نجات از گمراهی و جهل.

حجت‌الاسلام پیروزمند نفس زیارت امام، بروز محبت بر محور سیدالشهدا (ع)، تجلی ولایت امام زمان (عج) و تعظیم شعائر الهی را وجوه قدسی اربعین برشمرده و وجه قدسی اربعین را عامل ایجاد آن عقلانیت و آن نوع عرفی‌گرایی دانست.

اربعین در یک عالم عرفی شده در حال اتفاق افتادن است

در ادامه این نشست، حجت ‏الاسلام والمسلمین مهدوی ‏زادگان عضو هیئت ‏علمی پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی به ارائه مباحث خود با عنوان «پیام اربعین در دنیای عرفی شده» پرداخت. وی در ابتدای مباحث خود، با بیان اینکه پیام اساسی اربعین در مفهوم «بازگشت» نهفته است، این واقعه بزرگ را فراتر از یک اتفاق بشری و ناشی از اراده الهی در این مقطع زمانی دانست.

وی با اشاره به اینکه اربعین در یک عالم عرفی شده در حال اتفاق افتادن است، گفت: عرفی‌شدن و دنیایی شدن، تجربه جدیدی برای بشر نیست، اما در زمان حاضر انسان با تجربه جدیدی از عرفی‌شدن مواجه شده است.

وی در ادامه، چهار شاخصه مهم دنیای عرفی شده امروز را برشمرد:
۱-  مسئله فردیت و نفی هر مرجعی جز «من»؛ دنیای امروز یک فردیت رهاشده است؛ انسان می‌خواهد با این فردیت آزاد و شکوفا شود.
۲-  مسئله گسست از اصالت‌ها و ریشه‌ها؛ برای مثال، عقلانیت در دنیای امروز عقلانیت ابزاری است که از مراتب والاتر عقلانیت جدا شده است؛ این عقلانیت، عقلانیت مطیعی است که با آن فردیت همخوانی دارد؛ چون مطیع «من» است و مستقلاً امر و نهیی به انسان نمی‌کند. گسست دیگر، جداشدن عمل از فضیلت است که در شهریار ماکیاول ظهور دارد.
۳-  مسئله «دم را غنیمت شمردن»، اندیشیدن به حال و لذت امروز و بی‌توجهی به ابتدا و انتها.
۴-  مسئله عدالت‌گریزی؛ وقتی فردیت اصالت یابد، انسان باید آزاد باشد تا بتواند دم را غنیمت بشمارد؛ آزادبودن به هر قیمتی و بدون قرارداشتن ذیل هر فضیلت اخلاقی.

عضو هیئت‏ علمی پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی با بیان اینکه این عالم عرفی شده به نقطه اوج خود رسیده است گفت: در این لحظه، یک بارقه الهی به نام اربعین در حال وقوع است که البته زمینه‌های اولیه‌اش با انقلاب اسلامی شکل گرفته است.

حجت‌الاسلام مهدوی زادگان تصریح کرد: انسان در اوج جهان عرفی‌شده احساس می‌کند که بر خلاف تصوری که سیصد سال پیش از تمدن مدرن داشت، این وضعیت با آرمان و هدف فطری او تغایر دارد. وی ادامه داد: تجربه اربعین تجربه‌ای برای همه مردم جهان و نه فقط شرکت‌کنندگان این کنگره عظیم الهی است.

وی در پایان، گام‌هایی که در این حادثه بزرگ رخ می‌دهد را قیام للله، پرسش‌گری از شاخص‌های اصلی دنیای عرفی‌شده، اجتماع دوباره و مجدد عقل و ایمان و رسیدن به مفهوم شهادت برشمرد و پیام نهایی همه آنها را بازگشت و رجوع به رب و عالم قدسی از این عالم عرفی نهفته دانست.

عُرف با عُرفی شدن فرق دارد

در ادامه، معینی‌پور دبیر علمی همایش به جمع بندی بحث پرداخت. وی با اشاره به وجود دو محور اساسی در مباحث طرح شده بر اساس هدف این نشست گفت: محور اول بحث، ظرفیت‌شناسی اربعین در مواجهه با عقلانیت و فردیت برساخته از تمدن غرب و در واقع، ظرفیت‌شناسی اربعین در عرفی‌زدایی بود و محور دوم در باب زمینه‌هایی بود که مناسک دینی و به خصوص اربعین را دچار عرفی‌شدن می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) توضیح داد: نکته‌ای که توجه به آن لازم می‌آید توجه به تفاوت در معانی عرف و عرفی‌شدن است. عرف در یک تعریف اجمالی منبع شکل‌گیری آداب، عادات، رسوم و فرهنگ و منبع استخراج حکم در دستگاه اجتهادی ما است؛ اما عرفی‌شدن به معنای بریده شدن امور انسانی از هویت معنای قدسی است.

وی در ادامه گفت: نکته دیگر که باید به آن توجه شود تفاوت در تعاریف و سطوح عقلانیت است. عقلانیت در یک تعریف یک پدیده طولی مندمج لحاظ شد و در تعریف دیگر، معادل مرتبه خاصی از عقلانیت با عنوان عقلانیت ابزاری در نظر گرفته شد. عقلانیت در معنای اول، جزئی از مناسک دینی و اربعین بوده و در صورتی که از امر دینی زدوده شود آن را دچار آسیب می‌کند؛ اما در تعریف دوم، ورود عقلانیت باعث عرفی‌شدن مناسک دینی و اربعین می‌شود.

در ادامه اساتید به بحث و گفتگو پیرامون مباحث طرح شده پرداختند. این جلسه، اولین پیش‌نشست همایش ملی اربعین بود و دو پیش‌نشست تخصصی دیگر نیز تا زمان برگزاری همایش اصلی در تاریخ ۱۲ آبان امسال برگزار خواهد ‌شد که زمان‌بندی موضوعات و مکان آنها متعاقباً اعلام می‌شود.