یکی از واجبات مالی که مورد غفلت واقع شده و مورد توجه قرار نمی‌گیرد، بحث خمس است. واجبی که هم در قرآن به آن سفارش شده و هم روایات اهمیت آن را گوشزد کرده است و باید به قصد قربت باشد.
عقیق:یکی از واجبات مالی که مورد غفلت واقع شده و آن‌طور که باید مورد توجه قرار نمی‌گیرد، بحث خمس است. واجبی که هم در قرآن و هم روایات اهمیت آن گوشزد شده است. خمس از عبادات است و همانند نماز باید برای اطاعت فرمان الهی باشد و اگر از روی ریا صورت پذیرد، فایده‌ای ندارد.در اهمیت خمس همین بس که اگر کسی مثلاً با لباسش که مشمول خمس است یا در خانه‌اش که متعلق خمس است نماز بخواند، نمازش باطل است و تصرفش هم در آن حرام است.
بخشی از بی‌توجهی به این واجب الهی ناشی از بی‌تفاوتی برخی مکلّفان و بخش دیگر که شاید مهم‌تر از آن باشد عدم پرداخت صحیح و مناسب به این مقوله از سوی متولیان دینی و کارشناسان مربوطه است. آن‌طور که سزاوار است بحث خمس در اقشار جامعه تبیین نشده است. اصلاً خیلی‌ها که خمس نمی‌دهند اطلاعی از کم و کیف آن ندارند که بخواهند خمس پراخت کنند و تنها چیزی که از خمس می‌دانند نام خمس است و هیچ‌گونه شناختی از چگونگی آن ندارند.
در این میان آموزش و پرورش نیز نقش بسیار مهمی در این رابطه دارد و می‌بایستی با گنجاندن مبحث خمس در کتاب‌های دینی مدارس و تبیین آن توسط دبیران آشنا به مسأله، خمس را تا حدی جا بیندازد؛ چرا که خمس از جایگاه خاصی برخوردار است و چنان‌که در ادامه خواهد آمد تقریباً شامل تمامی اقشار جامعه می‌شود و از این حیث چه بسا از زکات هم مهم‌تر باشد. چون زکات(غیر از زکات فطره) شامل بخشی از افراد می‌شود.
همچنین خمس نقش مهمی در حلال بودن اموال از حیث تصرف و خوراک دارد و وقتی مال حرام وارد زندگی شود تبعات منفی خطرناکی را در پی خواهد داشت. اینگونه نیست که فقط ثروتمندان باید خمس بدهند؛ بلکه افراد معمولی نیز در این رابطه مکلف هستند؛ ولی هر کسی نسبت به مقدار امولش باید بپردازد.
خمس در قرآن
اصل خمس از جمله واجباتی است که صراحتاً در قرآن کریم از آن یاد شده است. قرآن می‌فرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ؛ بدانید هر نوع غنیمتى نصیب شما مى‌شود، یک پنجم آن، از آن خدا و رسول و خویشان رسول و یتیمان و بینوایان و در راهماندگان مىباشد، اگر به خدا ایمان داشته باشید.»(انفال/۴۱)
یکی از نکات مهم در این آیه شریفه این است که خداوند پرداخت خمس را به ایمان داشتن به خدا گره زده است. یعنی مؤمنان به خدا اهل خمس هستند. با توجه به آیات قبل و بعد این آیه شریفه که درباره جهاد است، برخی گفته‌اند: مقصود از «أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ» در آیه شریفه غنائم جنگى است و خمسى که در آیه تشریع شده: «لِلّٰهِ خُمُسَهُ» خمس غنائم جنگى را در بر مى‌گیرد.
ولى با توجه به معناى لغوى غنیمت که در برگیرنده هر بهره و سودى است و روایات بسیارى که از اهل‌بیت(ع) رسیده، خمس در آیه شریفه اختصاص به غنائم جنگى ندارد. اهل‌بیت(ع) خمس را به هر سود و بهره‌اى که به انسان مى‌رسد، گسترش داده‌اند. در روایت آمده: «عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه‌السلام عَنِ الْخُمُسِ فَقَالَ فِی کُلِ مَا أَفَادَ النَّاسُ مِنْ قَلِیلٍ أَوْ کَثِیرٍ؛ از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: خمس، از چه اموالى گرفته مى‌شود؟ فرمود: از هر مالى که به دست آورند، کم باشد یا زیاد.»(کافی/ج۱/ص۵۴۵)
در حدیث دیگر چنین آمده: «عن ابى عبداللّٰه، علیه السلام، قال: قلت له: «وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ ...» قال هى و اللّٰهِ الافادةُ یوماً بیومٍ...؛ راوی می‌گوید به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم [مقصود از غنیمت در آیه چیست؟] فرمود:به خدا قسم غنیمت، فایده‌اى است که روز بروز به دست مى‌آید...»(تهذیب الاحکام/ج۴/ص۱۲۱) این‌که در این روایت امام(ع) با قسم غنیمت را معنی می‌کند شاید به خاطر تأکید بر این است که خمس فقط شامل غنیمت جنگی نیست.
خمس در روایات
برخی از روایات که گویای اهمیت خمس است. در روایت آمده: «عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه‌السلام مَا أَیْسَرُ مَا یَدْخُلُ بِهِ الْعَبْدُ النَّارَ قَالَ مِنْ أَکْلٍ مِنْ مَالِ الْیَتِیمِ دِرْهَماً وَ نَحْنُ الْیَتِیمُ؛ ابوبصیر از امام باقر علیه‌السلام پرسید که راحت‌ترین چیزی که بنده با آن وارد جهنم می‌شود چیست؟ حضرت فرمود: درهمی از مال یتیم خوردن و ما یتیم هستیم.»(وسائل الشیعة/ ج۹/ ص۴۸۴)
امام صادق(ع) می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَمَّا حَرَّمَ عَلَیْنَا الصَّدَقَةَ أَنْزَلَ لَنَا الْخُمُسَ فَالصَّدَقَةُ عَلَیْنَا حَرَامٌ وَ الْخُمُسُ لَنَا فَرِیضَةٌ وَ الْکَرَامَةُ لَنَا حَلَال؛ امام صادق علیه السّلام فرمود: خدا، که معبودى جز او نیست، زمانی که صدقه را بر ما حرام ساخت، خمس را براى ما نازل کرد؛ پس صدقه بر ما حرام و خمس براى ما فرض است و هدیه براى ما حلال است.»(من لا یحضره الفقیه/ج۲/ص۴۱)
در روایت دیگری از امام صادق(ع) آمده: «لَا یَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یَشْتَرِیَ مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً حَتَّى یَصِلَ إِلَیْنَا حَقُّنَا؛ براى هیچ کس روا نیست که از مال خمس چیزى بخرد، مگر آنکه حق ما را به ما برساند.»(وسائل الشیعة/ ج۹/ ص۴۸۴)
همچنین یکى از تجار فارس که از پیروان امام رضا(ع) بوده به حضرت(ع) نامه‌ای درباره خمس می‌نویسد: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ ضَمِنَ عَلَى الْعَمَلِ الثَّوَابَوَ عَلَى الضِّیقِ الْهَمَّ لَا یَحِلُّ مَالٌ إِلَّا مِنْ وَجْهٍ أَحَلَّهُ اللَّهُ وَ إِنَّ الْخُمُسَ عَوْنُنَا عَلَى دِینِنَا وَ عَلَى عِیَالاتِنَا وَ عَلَى مَوَالِینَا وَ مَا نَبْذُلُهُ وَ نَشْتَرِی مِنْ أَعْرَاضِنَا مِمَّنْ نَخَافُ سَطْوَتَهُ فَلَا تَزْوُوهُ عَنَّا وَ لَا تَحْرِمُوا أَنْفُسَکُمْ دُعَاءَنَا مَا قَدَرْتُمْ عَلَیْهِ فَإِنَّ إِخْرَاجَهُ مِفْتَاحُ رِزْقِکُمْ وَ تَمْحِیصُ ذُنُوبِکُمْ وَ مَا تَمْهَدُونَ لِأَنْفُسِکُمْ لِیَوْمِ فَاقَتِکُمْ وَ الْمُسْلِمُ مَنْ یَفِی لِلَّهِ بِمَا عَهِدَ إِلَیْهِ وَ لَیْسَ الْمُسْلِمُ مَنْ أَجَابَ بِاللِّسَانِ وَ خَالَفَ بِالْقَلْبِ وَ السَّلَامُ.»
امام(ع) پاسخ می‌دهند: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ همانا خدا وسعت دهنده و کریم است، در مورد عمل و کار، ضامن ثوابست و در تنگى، ضامن غم و اندوه [در مورد مخالفت ضامن کیفر و مجازات است] هیچ مالى حلال نیست جز از راهی که خدا آن را حلال کرده و خمس کمک ما بر دین ما و عیالات ما و پیروان ما است و وسیله بذل و بخشش ما و حفظ آبروی ما از کسی است که از او بیم داریم ؛ پس آن را از ما دریغ ندارید و تا می‌توانید خود را از دعاى ما محروم نکنید؛ زیرا دادن خمس کلید روزى شما و مایه پاک شدن گناهان شماست و چیزیست که براى روز بیچارگى خود آماده می‌کنید. مسلمان کسى است که به عهدى که خدا با او کرده وفا کند؛ مسلمان آن نیست که با زبان بپذیرد و با دل مخالفت کند. و السلام.»(الکافی/ ج۱/ص۵۴۸)
همچنین در نقل دیگری آمده که جماعتى از خراسان خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدند و درخواست کردند که ایشان را از پرداخت خمس معاف دارد. حضرت(ع) فرمود: «این چه نیرنگى است؟! به زبان خود با ما اظهار دوستى و اخلاص می‌کنید و حقى را که خدا براى ما و ما را براى آن قرار داده و آن خمس است را از ما دریغ می‌دارید! قرار نمی‌دهیم، قرار نمی‌دهیم، قرار نمی‌دهیم هیچ یک از شما را در حلّیت.[یعنی بر هیچ‌یک از شما حلال نمی‌کنیم.]»(الکافی/ ج۱/ص۵۴۸) این‌که امام(ع) سه بار تأکید می‌کند که بر شما حلال نمی‌کنیم، اهمیت ویژه پرداخت خمس را نشان می‌دهد.
چه چیزهایی مشمول خمس است؟
در این‌که خمس به چه چیزهایی تعلق می‌گیرد و شامل چه مواردی می‌شود، بین شیعه و سنی اختلاف است. آن‌چه که در اهل‌سنت معروف است، خمس را فقط شامل غنایم جنگی می‌دانند. ولی در شیعه و بنابر تصریح روایات افزون‌بر غنایم شامل شش مورد دیگر نیز می‌شود که عبارتند از «معدن»، «گنج»، «جواهری مثل مروارید که از غواصی به دست آید»، «مال مخلوط به حرام»، «زمینی که کافر ذمّی از مسلمان می‌خرد» و «منفعت کسب.»
سه مورد اول حد نصاب دارد و به صرفِ صدقِ هر یک از این‌ها مشمول خمس نیست. از طرفی شامل افراد خاص و شرایط ویژه‌ای است. درباره مال حلال مخلوط به حرام نیز اگر مقدار مال حرام و مالک آن معلوم نباشد با پرداخت خمس، مال حلال می‌شود. مهم‌ترین مورد که تقریباً همه مردم را شامل می‌شود مورد آخر است که در رابطه با منفعت کسب است. بحث اصلی این یادداشت پیرامون همین موضوع خواهد بود.
منفعت کسب
در ابتدا باید ببینیم که منظور از منفعت کسب چیست و چگونه و با چه شرایطی خمس واجب می‌شود؟ هر شخص بالغی که درآمد دارد باید سال خمسی داشته باشد. به این معنا که کسبِ اولین منفعت اعمّ از تجارت و صنعت و یا هرگونه در آمد دیگر آغاز سال خمسی است. یعنی اگر مثلا اول مهر اولین منفعت کسب حاصل شود، مهر سال آینده هر چقدر از این منفعت باقی مانده باشد خمسش واجب است.
نکته قابل ذکر این است که وقتی گفته می‌شود سال خمسی حتماً نباید یک سال تمام بگذرد تا خمس واجب شود. بلکه ملاک باقی ماندن منفعت تا آن روزی است که به عنوان سال مشخص شده است. برای نمونه بر اساس مثال مذکور اگر کسی که اول مهر سال خمسی‌اش است، در شهریور منفعتی کسب کند و تا اول مهر باقی بماند خمسش واجب است با این‌که از این منفعت مذکور یک سال نگذشته است. اگر کسی بدهی داشته باشد می‌تواند آن را از منفعت کسر کند و بعد خمس باقیمانده را پرداخت کند.
مصادیق منفعت
به طور کلی هرچیزی که مالیّت داشته باشد و بواسطه مصرف تمام شدنی است ولو ناچیز، اگر سر سال بماند خمس دارد. مثل پول، لوازم مصرفی، مواد خوراکی و آذوقه. چیزهایی مثل لباس، پارچه، فرش و... که با مصرف کردن از بین نمی‌رود اگر تا سال خمسی مورد استفاده قرار نگیرند خمس دارد. البته بنابر نظر برخی فقها اگر چیزی در شأن انسان و در معرض استفاده باشد، ولی مورد استفاده قرار نگیرد خمس ندارد؛ همانند کتاب.
نکته مهم؛ مالی که صرف کار حرام شود خمس دارد. اگرچه سر سال آن مال باقی نیست و از بین رفته باشد. ولی چون صرف حرام شده باید حساب شود و خمسش پرداخت گردد.
خمس سرمایه
یکی از موارد مهم مشمول خمس، سرمایه است. آن چیزی که سرمایه حساب می‌شود خمس دارد؛ برای نمونه ابزاری که برای نجاری یا مکانیکی برای نجار و مکانیک که کسبشان از این راه است سرمایه حساب می‌شود و خمس دارد. همچنین تاکسی، مغازه و... که سرمایه حساب می‌شوند. اگر کسی هم نمی‌تواند سر سال به طور کامل خمس سرمایه را پرداخت کند باید با حاکم شرع(مرجع تقلید) دستگردان کند و آن مقداری که می‌تواند بصورت قسطی پرداخت کند. بنابر نظر بعضی از فقها اگر به صورت قسطی هم نتواند خمس واجب نیست.
خمس اموال شخص نابالغ
اگر شخص نابالغی دارای اموالی باشد، در مورد خمس آن‌ها به طور کلی سه قول در بین فقها مطرح است. نخست، بعد از بلوغ باید خمسش را بدهد. دوم، بر ولیّ شخص نابالغ واجب است که خمس مال وی را بدهد و اگر نداد بر خود این شخص بعد از بلوغ و اجب است. سوم، بر هیچکس واجب نیست و لازم نیست که بعد از بلوغ خمسش را بپردازد.
مستثنیات خمس
چند مورد هست که خمس ندارد. یعنی اگر سر سال خمسی رسید و این اموال باقی بودند خمسشان واجب نیست.
نخست ارث است. مالی که به انسان به ارث می‌رسد خمس ندارد به شرط این‌که توقع ارث رسیدن باشد. مثل این‌که از پدر به پسر برسد، ولی اگر از فامیل دوری که اصلا فکرش را نمی‌کرده از او ارث ببرد اگر سر سال بماند خمس دارد. همچنین اگر مالی که به ارث رسیده مشمول خمس بوده یا متوفی خمس بدهکار بوده و خمسش را نداده، خمسش بر ورثه واجب است. مگر این‌که متوفی معتقد به خمس نبوده باشد.
دوم، مهریه است. مهری که زن می‌گیرد خمس ندارد. سوم، دیه است. دیه هم از مواردی است که اگر تا سر سال باقی بماند خمس ندارد.
نکته؛ هدیه و جایزه بنابر نظر اکثر مراجع مانند سایر منافع اگر سر سال زیاد بیاید، خمس دارد. ولی برخی مراجع مانند امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب خمس را در هدیه واجب نمی‌دانند.
شایان ذکر است که مال تخمیس شده دیگر خمس ندارد؛ اگرچه سال‌ها بلا استفاده بماند. مگر این‌که منفعت و سودی از آن حاصل شود که آن سود اگر تا سال خمسی باقی باشد خمس دارد.
مصرف خمس
خمس دو قسمت می‌شود. نخست، یکی سهم سادات فقیر است. دوم، نصف دیگر سهم امام معصوم(ع) است که در زمان فعلی که عصر غیبت است به مجتهد جامع‌الشرایط داده می‌شود. نکته مهم در این‌جا این است که پرداخت سهم سادات هم باید با اجازه مجتهد باشد و اگر بدون اجازه باشد کافی نیست.
مبحث خمس همانند خیلی از مسایل دیگر فروعات و جزییات مختلفی دارد. هدف در این یادداشت مختصر، تلنگری نسبت به اهمیت این واجب مالی بود و سعی شد که آگاهی اجمالی نسبت به مسایل مرتبط با آن داده شود. طبیعتاً هر مکلفی برای آگاهی بیشتر باید به مرجع تقلید خود رجوع کند تا تکلیفش را دقیقاً بداند که مرتکب تصرف حرام یا حرام‌خواری نشود.
پی‌نوشت:
مسایل خمس برگرفته از رساله مراجع و استفتائات مربوطه است.
منبع:رسا
