پرشورترین حماسه دینی چگونه انتقال یافت؟
مقتل‌های حسینی پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش باب جدیدی برای معرفی ایشان گشود و مصائب آن حضرت سینه به سینه در آثار مکتوب منتقل شد.
عقیق:از ابتدای قرن دوم هجری، نویسندگانی به طور خاص به ذکر واقعه کربلا و مصائب جانگداز این واقعه پرداخته‌اند. این روند پس از نوشته شدن کتاب ارزشمند «مقتل‌الحسین(ع)» نوشته ابومخنف، ادامه یافت و بسیاری از مورخان دوره‌های بعد با استفاده و یا الهام از این کتاب به ذکر تاریخ واقعه کربلا و مصائب امام حسین(ع) و یارانش پراختند.
این روند به همین صورت ادامه یافت تا این که از دوره قاجار به بعد شاهد رشد بی‌سابقه مقتل نویسی هستیم. این مقاتل نه ارزش تاریخی دارد و نه ارزش ادبی. فقط برای تحریک عواطف عوام به نگارش درآمده‌اند. رسول جعفریان در این باره معتقد است: «متأسفانه در این دوره (قاجار) دقت تاریخى وجود ندارد و از مصادر دقیق استفاده نشده است. آن چه از لحاظ بینشى در مقتلنویسیهاى این دوره وجود دارد آن که عمدتاً از زاویه اندوه و غم و مصیبت و ابتلاء به قضیه نگاه شده و کوشیده شده تا پیش از آن که متنى تاریخى در اختیار بگذارد، متنى حزنزا آن هم به قصد روضهخوانى تهیه کند. غالب این آثار براى مجالس سوگوارى تألیف شده و هدف عمدهاش فراهم کردن زمینه براى گریه بوده است.
در این گزارش به معرفی برخی از مقتل‌های حسینی پرداخته‌ایم تا مخاطبان را با چگونگی انتقال پرشورترین حماسه دینی یعنی کربلا آشنا کنیم.
«مقتل ابومخنف»؛ کهن‌ترین مقتل امام حسین(ع)
مقتل ابومخنف قدیمی‌‌ترین مقتلی است که به دست آمده و مطالب آن نخست در تاریخ طبری و سپس در مآخذ بعدی نقل شده است. ابومخنف از اصحاب امام جعفرصادق(ع) بود و در کوفه میزیست و از علمای بزرگ تاریخ به شمار میرفته است.
مقتل ابومخنف با نام مقتل‌الحسین(ع)، مقتل ابی‌مخنف و یا مصرع‌الحسین(ع) چندین بار به چاپ رسیده است و قضایای پیش از خروج امام حسین(ع) از مدینه تا بازگشت اسیران به مدینه را دربردارد. روایت‌ها نسبتاً با تفصیل و جزئیات است و سیر داستانی دارد و در میانشان اشعار بسیاری نیز از شخصیت‌های حاضر در هر واقعه نقل شده است. ابومخنف در ابتدای هر روایت سند آن را نیز ذکر کرده و به نام کسی که از او حکایت کرده اشاره می‌کند و اعتبارسنجی روایات نقل شده در کتاب خود را تسهیل می‌بخشد. چنین نکاتی در کنار کهن بودن اثر وی ـ که کهن‌ترین متن مستقل در باب واقعه کربلا به حساب می‌آید- باعث شد که مقتل وی شهرت بسیاری پیدا کند و به عنوان منبع اصلی در شناخت واقعه کربلا مورد توجه قرار گیرد.
حاج شیخ عباس قمی در مقدمه «نفسالمهموم» می‌نویسد: «نزد من ثابت و محقق شده است که این مقتل معروف به ابی‌مخنف که با عاشر بحار به طبع رسیده است، از آنِ ابی‌مخنف معروف یا مورخ معتبر دیگری نیست و چیزی که در آن یافت شود و دیگری نقل نکرده باشد، اعتماد را نشاید، اما ابومخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف ازدی از بزرگان اصحاب خبر بود و کتب بسیاری در سیره تألیف کرده است، از جمله کتاب مقتل‌الحسین که علما از آنها بسیار نقل کنند و بیشتر منقولات تاریخ طبری در مقتل، از ابومخنف گرفته شده است و هر کس این مقتل معروف را با آنچه طبری نقل کرده مقابله کامل کند، داند که این مقتل از وی نیست.»
«لهوف»؛ مشهورترین مقتل امام حسین(ع)
رضی‌الدین علی بن موسی بن جعفر ملقب به «ابن طاووس» از بزرگان علمای امامیه و جامع علوم مختلف است. این عالم زاهد و پارسا صاحب کراماتی بوده که علامه حلی به برخی از آنها اشاره کرده است. وی را مستجاب‌الدعوه و واقف بر اسم اعظم دانسته‌اند و از برخی تألیفاتش برمی‌آید که به ملاقات حضرت ولی عصر(عج) نائل شده و برخی نکات را از محضر حضرت(ع) استفاده کرده و از جمله اسم اعظم را از زبان مبارک امام زمان(عج) آموخته است.
کتاب لهوف در چند فصل یا به تعبیر خود سید به چند «مسلک» تنظیم شده است که برخی مترجمان همه مسالک و برخی یک یا چند مسلک را ترجمه کرده‌اند. مسلک اول با ولادت امام حسین(ع) آغاز می‌شود. البته این رسم در بسیاری از کتب که در مورد حضرت نوشته شده جاریست.
بعد از تولد امام حسین(ع) بخش عمده‌ای از زندگانی حضرت را در زمان پدر و برادر رها کرده و به سخنرانی اباعبدالله(ع) در مکه می‌پردازد. از این رو با همه ارزش این کتاب برای دریافت گزارش لحظه به لحظه حرکت اباعبدالله(ع) از خواندن کتب دیگر بی‌نیاز نیستیم.
لهوف کتابی تأثیرگذار، روان و تأثرانگیز است و در پی طرح درس‌ها، عبرت‌ها و مسائل عرفانی نیست. گرچه گاه برخی درس‌ها و ظرائف کربلا غیرمستقیم در آن مطرح می‌شود.
«نفسالمهموم» شیخ عباس قمی؛ مقتلی جامع و عاری از تحریف
«نفسالمهموم» عنوان کتابی به قلم شیخ عباس قمی درباره مقتل حضرت اباعبدالله(ع) به زبان عربی است. این کتاب یکی از بهترین و معتبرترین مقاتلی است که تاکنون به رشته تحریر درآمده است. عنوان کتاب برگرفته از حدیث امام صادق(ع) است که فرمود: «نفسالمهموم لظلمنا تسبیح و همه لنا عبادة و کتمان سرنا جهاد فی سبیل‌الله: نفس کسی که به خاطر مظلومیت ما اندوهگین شود تسبیح است، اندوه برما عبادت است و کتمان و پوشاندن راز ما جهاد در راه خداست».
نفسالمهموم از ولادت حضرت شروع شده، سپس در مناقب امام حسین(ع) و آنگاه تمام وقایع بیعت تا مرحله شهادت حضرت از اول تا به آخر را شرح می‌دهد. کتاب را عالم بزرگوار حاج میرزاابوالحسن شعرانی از علمای بزرگ ترجمه کرده و با پاورقی‌ها و گاهی اضافاتی که در بعضی قسمت‌ها افزوده، ارزش و اعتبار بیشتری به کتاب داده است.
یکی از ویژگی‌هایی که «نفسالمهموم» را از باقی مقتل‌ها شاخص می‌کند، منابع و مراجع معتبری است که حاج شیخ عباس قمی به وسیله آنها توانسته مقتلی جامع و عاری از تحریف را ارائه دهد.
دومین ویژگی مقتل عباس قمی جامعیت آن است. به این معنا که فصول این کتاب تنها به حادثه کربلا نپرداخته است و علاوه بر آن به زندگانی و مبارزات امام حسین(ع) که از تولد حضرت آغاز تا قیام توابین، خروج مختار و مرگ یزید پایان می‌پذیرد.
«قمقام زخّار و صمصام بتّار»؛ مقتلی معتبر و بدون دخل و تصرف
«قمقام زخّار و صمصام بتّار» نام کتابی در ذکر مقتل سالار شهیدان(ع) است. مؤلف این کتاب که معتمدالدوله فرهاد میرزا از خاندان قاجار و در زمره فرزندان عباس میرزاست، از عنفوان جوانی علاقه‌ای وافر به کسب مهارت و دانش داشت و همین امر باعث شد تا به مورخی کامل و دانشوری بزرگ در دوره ناصرالدین شاه قاجار مبدل شود. پس از مرگ پدر و در دوران حکومت محمدشاه، وی مأمور حفاظت از مرزهای فارس و عراق می‌شود و با کاردانی و تدبیر می‌تواند نظمی کامل در منطقه برقرار کند.
این کتاب فضلی است در رابطه با امام حسین(ع) و در حجمی حدود 600 صفحه که به بیان حوادث و وقایع زمان تولد تا شهادت حضرت سیدالشهداء(ع) می‌پردازد، مباحثی که در کتاب پیرامون آن حجت شد، عبارتند از: «دوران بنی امیه و جلوگیری از نشر فضایل اهل بیت (ع)، ولادت امام حسین(ع)، آیاتی قرآنی که به شهادت امام حسین(ع)، تأویل شده است. خبر دادن برخی از ائمه چون پیامبر و علی(ع) از شهادت حسین بن علی، کشته شدن حجر بن عدی و عمرو بن حمق خزاعی، خروج امام از مکه و ورود ایشان به کربلا، آغاز جنگ و رویارویی سپاه امام حسین(ع) با سپاه یزید، شهادت امام (ع) و پاره‌ای از موعظه‌ها و خطبه‌های امام حسین(ع)».
این مقتل یکی از مقتل‌های فارسی است که به دلیل نقل از منابع معتبر و دقت در نقل مورد توجه خادمان امام حسین(ع) بوده است. فرهاد میرزا تألیف این کتاب را که به معنای «دریای آکنده و شمشیر برنده» است در سال 1303 آغاز کرد و در چهارشنبه 25 ذی الحجه سال 1304 به پایان رسانید.
از ویژگیهای این کتاب، استفاده فراوان و مستمر از کتاب‌های معتبر و منابع اهل سنت و شیعه است که این امر بر غنای کتاب افزوده و نویسنده بدون حبّ و بغض و دخل و تصرف عین عبارات منابع را گاه به متن عربی و البته بدون ترجمه مختصر نقل کرده است.
نویسنده با تبحر خاصی که در ادبیات داشته، در جای جای کتاب از مثال، اشعار و ضرب المثلهای عربی و فارسی بهره برده است. از دیگر ویژگیهای کتاب بیان و توضیح و تصحیح اسامی، رجال، اماکن، لغات، مشکلات و امثال است و نویسنده کوشیده به قدر کافی اطلاعات لازم را در اختیار خواننده قرار دهد.
الخصائص الحسینیه؛
نویسنده کتاب «الخصائص الحسینیه»، آیت‌الله حاج‌شیخ جعفر شوشتری است. وی در سال 1230 هجری قمری متولد و در سال 1303 هجری قمری در زادگاهش جان به جان آفرین تسلیم کرد. حاج‌شیخ عباس‌قمی درباره وی می‌گوید: «جلالت شأنش زیاده از آن است که ذکر شود.»
هرچند شیخ جعفر شوشتری را نباید نخستین فراهم‌آورنده خصائص دانست و پیش از وی نیز بزرگانی چون سیدرضی، حاکم حکانی و ابن‌بطریق نیز خصائص ائمه نگاشته‌اند. اما باید کمال خصائص‌نویسی را در آثار شیخ جعفر شوشتری جست؛ چرا که خصائص‌نویسی در آثار ایشان علاوه بر جنبه‌های نظری با جنبه‌های عملی- رفتاری و اخلاقی نیز مرتبط شده است.
ضمن آنکه ایشان خصائص را در بستر مصیبت‌خوانی ارائه و این امر یعنی مصیبت‌خوانی را به نحوی برگزار می‌کرده که حاوی تأثیر فراوانی بر مخاطبان بوده است. در ابتدای کتاب شیخ ابتدا خویش و مؤمنان را به پرهیزگاری و مرگ‌اندیشی که البته وجه غالب اندیشه خود او نیز بوده است، خوانده و سپس راه‌های رهایی از نفس و شیطان و دنیادوستی را برشمرده است. این طرق که در ایمان و عمل صالح مختصر است در نظر وی به نحوی با مصیبت اباعبدالله(ع) مرتبط می‌شود.
«یوم الطف»؛
«یوم الطف، مقتل‌الامام ابی‌عبدالله الحسین‌الشهید» این مقتل را فاضل گرانقدر هادی نجفی فراهم آورده است و مربوط به سال 1413 هجری قمری است. این مقتل را باید از مقاتل متأخری به شمار آورد که از حسن تألیف و گردآوری نیکو برخوردار است. مقتل‌نویس تلاش کرده تا از تمام مقاتل که در دسترس خود داشته و البته گستره وسیعی از مقاتل و کتب تاریخ عمومی را دربرگرفته است، به نحو مناسب در تبیین موضوع موردبحث استفاده کند. کتاب در 5 فصل و یک خاتمه سامان یافته است. فصل نخست به تمهیدات جنگ و مقدمات آن اختصاص دارد.
آغاز این فصل با حدیثی از امام‌حسین(ع) است که ابن‌قولویه در کامل‌الزیارات و مسعودی در اثبات‌الوصیه آن را نقل کرده‌اند: «چون صبح عاشورا شد. حسین با یارانش نمازگزارد و پس از حمد و ثنای الهی فرمودند: خدای تبارک و تعالی امروز، اذن به قتل شما و من داده است، پس بر شما باد که صبر و تحمل پیشه کنید.»
فصل دوم به شهدا و یاران امام اختصاص دارد. این فصل با شهادت نعیم‌بن عجلان انصاری آغاز و با شهادت سوید‌بن‌عمروبن‌ابی‌الطاع به‌پایان می‌رسد. شیوه نویسنده در این بخش آن است که در پاورقی به ذکر منابع شهادت یاران و اهل‌بیت امام(ع) اشاره می‌کند. فصل سوم نیز به شهدای طالبیان یعنی اهل بیت امام(ع) اختصاص دارد.
این فصل با شهادت علی‌بن‌حسین آغاز و با شهادت عبدالله‌بن حسن‌بن علی‌بن ابی‌طالب پایان می‌رسد. فصل چهارم نیز به کیفیت شهادت امام اختصاص دارد. در مجموع نویسنده کتاب از شهادت 98 تن از یاران و اهل بیت امام(ع) و شرح شهادت ایشان در واقعه عاشورا و قبل و بعد از آن سخن گفته است.
«مقتل مقرم»؛
نویسنده این مقتل، سید عبدالرزاق موسوی مقرم است. وی از علمای معاصر عراق به‌شمار می‌رود که عمر علمی خود را در نجف سپری کرده است. از میان آثار به نگارش درآمده توسط وی، 3 اثر یعنی «علی‌اکبر(ع)»، «سیده سکینه» و «مسلم‌بن عقیل» به‌وسیله پرویز لولاور به فارسی ترجمه شده است.
مقتل‌الحسین(ع) مرحوم مقرم، کتابی مستند و مفید بیرامون حوادث غمبار کربلا است. نویسنده کتاب، علامه سیدعبدالرزاق موسوی مقرم (1391 - 1316 هجری قمری) از علمای بزرگ معاصر بوده که برخی از اساتید او عبارتند از: سیدمحسن حکیم، آقاضیاءالدین عراقی، سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا محمدحسین نائینی، آیت‌الله خوئی، علامه محمدجواد بلاغی.
این کتاب با نگاه نقادانه یک فقیه نوشته شده و نویسنده قضایای مختلف را با نگاهی فقهی تحلیل کرده است. یکی از مهمترین نکات در این مقتل، بررسی مسائل تاریخی، کلامی و معرفتی واقعه عاشورا است. همچنین حادثه کربلا را به خوبی بررسی و اطراف و جوانب نهضت امام حسین(ع) را تحقیق کرده است.
این کتاب شامل علل قیام امام حسین(ع) حرکت حضرت از مدینه تا کربلا، حوادث ایام عاشورا و حرکت اهل بیت(ع) از کربلا به کوفه و شام و بازگشت به مدینه منوره و سایر مباحث مرتبط با حادثه عاشورا است.
منبع:ایکنا
