دعاى ملكوتى سحر كه سراسر تبلور راه و روش سالكان و عارفان كوى خلافت اللّهى است، به راهيان اين راه چگونه خواستن را مى آموزد.
عقیق: در ادامه شرح دعای سحر به بررسی معنای قدرت ومراتب علم الهی می پردازد.«اَللّـهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ مِنْ قُدْرَتِكَ بِالْقُدْرَةِ الَّتِى اسْتَطَلْتَ بِها عَلى كُلِّ شَىْءٍ، وَكُلُّ قُدْرَتِكَ مُسْتَطيلَةٌ، اَللّـهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ بِقُدْرَتِكَ كُلِّها»
خداوندا! از تو درخواست مىكنم آن قدرت كاملت را كه بر همه اشيا احاطه دارد، در صورتى كه تمام مراتب قدرتت احاطه بر اشيا دارد، خدايا! پس درخواست مىكنم به حقّ تمام مراتب قدرتت.
تعريف جامع قدرت به طورى كه قدرت در مخلوق و واجب تعالى، هر دو را شامل شود: «صدور فعل از روى علم و اراده و اختيار» است، نه اين كه قدرت عين اينهاست، بلكه اينها به آن جهت كماليه كه يكى از كمالات وجود صرف الكمال است مشيرند.
بر اين اساس، اگر فعلى ولو از ممكنات از روى علم و اراده و اختيار صادر شود آن فعل مقدور است و آن جهتى كه جهت صدور آن فعل است، قدرت است. پس اگر جايى علم و اراده و اختيار ازلى و هميشگى شد، قدرت نيز ازلى خواهد بود و
اين كه ذات اقدس اله از ازل عالم و مريد و مختار است از ازل نيز قدير است. بنابراين ازلى بودن علم و اراده و اختيار مؤكّد معنى قدرت خواهد بود نه منافى آن. بر همين اساس است كه حكماى متعالى مىگويند: قدرت در ما عين قوّه و امكان است و در واجب تعالى عين فعليت و وجوب است. و از اين مطلب روشن مىشود كه خداوند قادر چون مريد و عالم به فعل بوده، فاعل موجَب نيست و چون مختار بوده و علىالاختيار فعل از او صادر شده، فاعل مضطر نيست. پس صدور فعل از او به علم او و صدور فعل از او به اراده او و صدور فعل از او به اختيار اوست، پس «هو القادر على الاطلاق ازلاً و ابدا ولايعجز عن شىء».
*چون قدرت ازلى است تعطيل فيض لازم نیست.
و نيز معلوم شد چون قدرت ازلى است، پس صدور فعل مقدور ازلى مىگردد و تعطيل فيض لازم نمى آيد.
و آنچه متكلمين گفته اند كه در معناى قدرت صحت و امكان معتبر است و اين كه بايد برههاى بگذرد تا فعل به عمل بيايد، اين چنين نيست و اينها در مفهوم قدرت معتبر نيست، و لازمه اين حرف متكلمين كه خداوند متعال در برههاى از زمان «مغلولاليد» بنشيند و بعد به اين فكر بيفتد كه عالمى تشكيل داده و بساط خلق بگستراند، همان تفكّر يهودىها است كه قرآن كريم فرمود: «وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ»[1]، در حالى كه «غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ»[2].
مباحث تفصيلى پيرامون «قدرت» از ديدگاه متكلمين و حكماى الهى در اين مختصر نمىگنجد. قدرت از اُمّهات صفتهاى خداوند سبحان و در زمره «ائمه سبعه» است كه عبارتند از: حيات، علم، اراده، قدرت، سمع، بصر و تكلم. و اين صفات احاطه تامّ و شمول كلى دارد، اگرچه در تحقّق يافتن، به حيات و علم نياز دارد. و قدرت در اين فصل از دعاى نورانى سحر، قدرت از اُمّهات صفتهاى خداوند سبحان چنان كه مقصود از «شىء» شيئيّتِ تعيّنات صفاتى و اسمايى، يعنى اعيان ثابته در حضرت علمى مىباشد.
انسان سالك راه خليفه خداى قادر شدن را بدون مظهريت تامّ اسم «القادر» مسدود مىبيند.
بارى! دعاى ملكوتى سحر كه سراسر تبلور راه و روش سالكان و عارفان كوى خلافت اللّهى است، به راهيان اين راه چگونه خواستن را مىآموزد، وقتى انسانِ سالكِ داعى قدرت بيكران حق را در نظام هستى مشاهده مىكند و راه خليفه خداى قادر شدن را بدون مظهريت تامّ اين اسم مسدود مىبيند با حضور و خلوص از درگاه ايزد منّان مسئلت مىكند كه: *«اَللّـهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ مِنْ قُدْرَتِكَ بِالْقُدْرَةِ الَّتِى اسْتَطَلْتَ بِها عَلى كُلِّ شَىْءٍ».
و وقتى از شرك تثليث و ثنويّت رهايى يافت و شهد گواراى توحيد را چشيد و فهميد كه ذات اقدس اله قادر است و فقط اوست كه قادر است، مىگويد: «وَكُلُّ قُدْرَتِكَ مُسْتَطيلَةٌ».
و براى استجابت اين دعا آن قادر بى همتا را به تمام مراتب قدرتش سوگند مىدهد: «اَللّـهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ بِقُدْرَتِكَ كُلِّها».
*«اَللّـهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ مِنْ عِلْمِكَ بِاَنْفَذِهِ وَكُلُّ عِلْمِكَ نافِذٌ، اَللّـهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ بِعِلْمِكَ كُلِّهِ»
خدايا! از تو درخواست مىكنم نافذترين مراتب علمت را، در صورتى كه تمام مراتب علمت نافذ است، خداوندا! پس درخواست مىكنم به حق تمام مراتب علمت. پيرامون مباحث شريف اين فصل به حول و قوّه الهى به چند اصل و نكته اشاره مىشود:
يكم: علم، از افضل كمالات و اعظم فضايل است، چه اين كه علم از اشرف اسماء الهى و از صفات موجود بما هو موجود است، و هر موجودى تحقّقش به حقيقت علم زيادتر باشد، به مقام مقدّس حق و مرتبه قدس واجبى نزديكتر است. علم و وجود مساوق هم هستند، گستره شعاع هستى به اندازه شعاع نور علم است. و خلوّ از تمام حقيقت علم، خلوّ از تمام حقيقت وجود است. پس بر اين اساس دار وجود، دار علم است و هر ذرهاى از موجودات به اندازه حظّ وجودى، حظّ از علم دارند. بيان مطلب اين است كه در فلسفه الهى اين بحث مطرح است كه علم يك قسم از وجود است، زيرا وجود تقسيم مىشود به وجود مادّى و وجود مجرّد و علم همان وجود مجرّد است كه وجودى است جمعى و ظهورى، امّا مرحوم صدرالمتألهين از اين معنا وسيعتر مىانديشد و مىگويد: نه اين كه علم قسمى از وجود است، بلكه علم و وجود مساوق با يكديگرند، هرجا وجود هست شعور و آگاهى نيز هست، يعنى سراسر هستى را شعور و آگاهى فراگرفته است پس هر موجودى، عالم و هر عالمى موجود است.
دوم: اگرچه قرآن كريم احاطه علمى حضرت احديّت به جميع اشيا و عدم غيبت و عُزُوب چيزى از قلمرو علم بىكران وى را مبسوطا به صورت متن بيان كرده است ولى اين مطلب به خاطر صعوبت و سنگينى كه دارد بدون تفسير و شرح عترت طاهرين عليهمالسلام به خوبى روشن نمىشود كه آيا خداوند سبحان به تمام اشيا در حال معدوم بودن آنها هم عالم است يا فقط همراه با تحقّق آنها در خارج به آنها علم دارد، لذا در سؤالات شاگردان آنها اين گونه مباحث مطرح است، نظير اين حديث نورانى كه مرحوم كلينى نقل كرده است
«... قُلْتُ لِاَبِى جَعْفَرٍ عليهالسلام جُعِلْتُ فِداكَ اِنْ رَاَيْتَ اَنْ تُعَلِّمَنى هَلْ كانَ اللّهُ جَلَّ وَجْهُهُ يَعْلَمُ قَبْلَ اَنْ يَخْلُقَ الخَلْقَ اَنَّهُ وَحْدَهُ؟ فَقَدِ اخْتَلَفَ مَوالِيكَ فَقالَ بَعْضُهُم: قَدْ كانَ يَعْلَمُ قَبْلَ اَنْ يَخْلُقَ شَيْئا مِنْ خَلْقِهِ وَ قالَ بَعْضُهُم: اِنّما مَعْنَى يَعْلَمُ يَفْعَلُ فَهُوَ اليَومَ يَعْلَمُ اَنَّهُ لا غَيْرُهُ قَبْلَ فِعْلِ الاَشياءِ. فَقالُوا: اِنْ اَثْبَتنا اَنَّهُ لَمْ يَزَلْ عالِما بِاَنَّهُ لا غَيْرُهُ فَقَدْ اَثبَتنا مَعَهُ غَيْرُهُ فى اَزَلِيَّتِهِ؟ فَاِنْ رَأيْتَ يا سَيِّدى اَنْ تُعَلِّمَنى ما لا اَعْدُوهُ اِلى غَيرِهِ؟ فَكَتبَ عليهالسلام: ما زالَ اللّهُ عالِما تَبارَكَ وَ تَعالى ذِكْرُهُ» .
فضيل گويد: به امام باقر عليهالسلام عرض كردم، اگر مصلحت بدانيد به من بفهمانيد كه آيا خداى سبحان پيش از اين كه مخلوق را بيافريند، مىدانست كه يكتاست؟ زيرا دوستان شما اختلاف نظر دارند، بعضى گويند: پيش از آن كه مخلوقى آفريند عالم بود و بعضى گويند: همانا «مىداند» به معناى «مىآفريند» است، پس خدا امروز مىداند كه پيش از خلقت اشيا يگانه بوده و اينها گويند اگر ثابت كنيم كه او هميشه به يگانگى خود عالم بوده است، در ازل با او چيزى ثابت كردهايم، اى مولاى! من اگر صلاح بدانيد به من بياموزيد چيزى را كه از آن تجاوز نكنم، وجود مبارك امام باقر عليهالسلام نوشت: همواره در ازل خداوند عالم بوده است.
بحث درباره علم واجب از سه جهت سخت است: اوّل، صعوبت خود مسأله علم و تعقل. دوم، دشوارى تحقق علم بدون معلوم خارجى چنان كه براى اصحاب و شاگردان ائمه معصومين عليهمالسلام حل نشده بود. و سوم، اين كه سرمايه بحث و تحقيق همانا الفاظ و مفاهيمى است كه بشر آنها را براى معانى امكانى استعمال مىكند گرچه الفاظ براى ارواح معانى وضع شده است و تفاوت تشكيكى مصاديق، مايه مجاز شدن استعمال آن در برترين مصداق كه واجب تعالى است نخواهد بود ولى درك آن مرحله خاص كه با مراحل ديگر فرق عميق دارد و تطبيق مفاهيم كلى بر آن مرتبه ممتاز سهل نيست.
سوم: علم يا حضورى است يا حصولى، زيرا معلوم يا وجود است يا مفهوم است يا ماهيت، اگر معلوم وجود شد علم به آن مىشود حضورى و اگر مفهوم يا ماهيت شد علم به آن مىشود حصولى، صورتى كه در علم حصولى در ذهن حاصل مىشود همواره كلى خواهد بود و قابل صدق بر كثيرين است. براى اثبات اين كه علم خداى سبحان به ذات و به ماعدا، حضورى است، زيرا علم واجب منزّه از ذهنيت مىباشد، براهينى در كتابهاى فلسفى اقامه شده است كه تفصيل آن دراين مختصر نمىگنجد.
چهارم: بر اساس جهانبينى توحيدى همانطورى كه هر وجودى دروجود واجب تعالى فانى است، هر علمى نيز فانى در علم واجب تعالى خواهد بود، زيرا اصلاً چيزى در مقابل شىء نامتناهى قرار نمىگيرد بلكه در آن هضم شده و مستهلك مىگردد، و اگر سهمى از هستى يا علم براى موجود يا عالمى ثابت شود همانا ظهور آن هستى بىكران يا تجلّى آن علم بىپايان مىباشد.
پنجم: ثبوت وصفِ علم ذات به ذات براى واجبتعالى به نحو ضرورت ازلى
است، زيرا علم ذات اقدس اله به ذاتش عين وجودش مىباشد و وجود او ضرورى ازلى است، بر اين اساس برهان اثبات وصف علم ذات واجبتعالى به ذات خود با بررسى نحوه هستى ذات خواهد بود بدون استمداد از مبادى ديگر.
ششم: علم از آن جهت كه به معناى كشف و ظهور است با غيب و خفاء و بطون هماهنگ نيست لذا غيب از آن لحاظ كه غايب است معلوم نخواهد بود، چنان كه باطن از آن حيث كه باطل است معلوم نيست، و توسعه قلمرو علم به غيب و شهادت معناى خاص خود را داراست و آن اين كه غيب مطلق در جهان هستى
وجود ندارد، بطورى كه چيزى غايب باشد حتى براى خود يا براى علّت خويش اگر معلول است. بلكه منظور از غيب نِسبى است نه نَفس، بنابراين تقسيم جهان به غيب و شهادت و تنويع متعلّق علم به دو نوع، امرى است قياسى و نسبى، يعنى بعضى از موجودها از برخى موجودهاى ديگر غايباند گرچه براى خود يا علّت
خويش غيبى ندارند. از اين جهت واجب تعالى كه هستى محض و نامحدود است نه براى خود غايب بوده و نه چيزى براى او غايب محسوب مىگردد.
هفتم: علم ذات اقدس اله به اشيا به نحو علم حضورى است نه حصولى، زيرا علم او به ذات خويش، علم اجمالى به همه ممكنها است و با علم به ذات خود به همه ممكنات، عالم است و اين علم هم حضورى است. ولى علم تفصيلى واجب به اشياء مقارن تحقّق آنها است. اين قول را صدرالمتألهين به اكثر متأخرين نسبت مىدهد. خلاصه اين قول آن است كه واجب دو نوع علم دارد: 1. علم اجمالى كه مقدّم بر اشياست و عين ذات واجب است. 2. علم تفصيلى كه مقارن اشياست.
هشتم: براى علم خداى سبحان همانند ديگر اسما و صفات به طور كلى دو مقام و دو مرتبه است، يكى علم ذاتى كه از شئون و تجلّيات ذاتى است، و ديگر علم فعلى كه همانند ديگر اسما و صفات فعليه كه به تجلّى به فيض مقدس براى حق ثابت است.
علم فعلى از ديدگاه اشراقيين مناط علم تفصيلى است، بعضى از حضرات اهل حكمت و معرفت در نقد آن مىگويند: «اين مطلب گرچه خلاف تحقيق است، بلكه علم تفصيلى در مرتبه ذات ثابت است و كشف و تفصيلِ علم ذاتى از علم فعلى بالاتر و بيشتر است. ولى اصل مطلب كه نظام وجود علم فعلى تفصيلى حق است، ثابت و محقّق است.»
نهم: در باب علم مطرح است كه علم ذاتا از سنخ وجود است و فوق مقوله است و در هيچ مقولهاى نمىباشد، امّا همانگونه كه بر مبناى فلسفه اصل وجود داراى مراتب تشكيكى است، برخى از مراتب آن منزه از ماهيت است و پارهاى از مراتب آن همراه با ماهيتهاى جوهرى و عرضى است، علم نيز مراتب كثيرهاى دارد كه برخى از مراتبش مبراى از ماهيت است و بعضى مراتب آن همراه با ماهيت كه برخى آن را از مقوله كيف نفسانى مىدانند، دستهاى از مقوله انفعال و پارهاى از مقوله اضافه.
*درك صحيح از علوم الهى مخصوص صاحبدلان است
دهم: بايد در اين مقام اعتراف نمود كه درك صحيح از علم، مخصوص صاحبدلانى است كه از مشكات نبوت و مصباح ولايت با رياضتهاى علمى و عملى بهرهمند شدهاند، آن نفوس قدسى با آن صفا و نورانيّت كجا، و ما و امثال ما كجا! كه دم از اينگونه علوم مىزنيم، در حالى كه از علم به جز مفهوم لفظى آن و از علوم رمزى انبيا و اوليا و رواياتشان به جز خطوطى نوشته شده چيزى نمىدانيم.
چه نيك سرود عارف شيرازى:
مدّعى خواست كه آيد بتماشاگهِ راز***** دستِ غيب آمد و بر سينه نامحرم زد
عقل مىخواست كزان شعله چراغ افروزد***** برقِ غيرت بدرخشيد و جهان برهم زد
گرفتاران ظلمت عالم طبيعت كه نظر و همّت خود را تنها به جهان مادّى دوختهاند و به تار عنكبوتهايى كه از زرق و برق مادّيات تنيده شده چنگ مىزنند، آنها را نرسد كه با اين ديدههاى كور، انوار علوم الهى و تجلّيات ذات و صفات و اسما را مشاهده نمايند، زيرا نور را به جز نور درك نمىكند و عالم را به جز عالم نمىشناسد.
بارى! هرگاه از اين ظلمتآباد ظالمسرا بيرون رفتيم و از اين خانه وحشتناك خرابآباد جدا گشتيم و به سوى خدا و رسولش صلىاللهعليهوآله هجرت نموديم و مشمول عنايت ربّانى شديم، آن وقت ممكن است توان مشاهده جمال و بهاء و نور و علم الهى را پيدا كنيم.
بر همين اساس است كه انسانهاى از خودرسته و راهيان كوى خلافت الهى براى به حدّ نصاب رسانيدن كمالات از ذات اقدس الهى مسئلت مىكنند كه: «اَللّـهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ مِنْ عِلْمِكَ بِاَنْفَذِهِ»، نافذترين مراتب علم را از آن عالم بىهمتا مىخواهند، و به اين حقيقت نيز اعتراف دارند كه «وَكُلُّ عِلْمِكَ نافِذٌ».
و اين انسانهاى خداجو و سالكان باهمّت براى نيل به خواستههايشان خداى سبحان را به عالىترين و نافذترين مراتب علم سوگند مىدهند: «اَللّـهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ بِعِلْمِكَ كُلِّهِ».
پی نوشت ها:
حجت الاسلام و المسلمین سید علی طباطبایی
[1]. سوره مائده 5، آيه 64.
[2]. همان.
منبع:حوزه
211008
