قیام های کوچک و بزرگ بسیاری در طول تاریخ اسلام در سرتاسر سرزمین اسلامی صورت گرفت که سبب آن را می‌توان در ظلم حکومت های موجود و نابه سامانی اوضاع سیاسی حکام جوامع اسلام جستجو کرد. آغاز قیام‌های مردمی را می‌توان هم دوره با شکل‌گیری سلطنت بنی امیه دانست؛ که از جمله آن می توان به قیام مختار که به خونخواهی امام حسین(ع) شکل گرفته بود و قیام حرّه اشاره کرد.

آنچه به عنوان مهم ترین موضوع در رابطه با حرکت های مردمی و جنبش های سیاسی که تبدیل به قیام بر علیه حکومت می‌شد محل تامل است؛ آن است که ائمه معصومین نسبت به این قیام ها چه مواضعی را اتخاذ می کردند؟ به بیان دیگر آیا امام سجاد(ع) قیام حرّه یا توّابین به سرکردگی مختار را تایید کردند یا خیر؟

ائمه نسبت به قیام های متعددی که در طول تاریخ شکل گرفته بنابر انگیزه‌ها و اهداف قیام و شرایط سیاسی دوران اقدام به حمایت، رد قیام و یا سکوت می کردند. اما آنچه در اکثر مواضع واضح و مبرهن است، ایشان به نحو مستقیم یا غیر مستقیم در هیچ قیامی مشارکت نداشتند و امر قیام را موکول به زمان ظهور بقیه الله الاعظم می کردند.

قیام مختار که با انگیزه شیعی و به هدف خونخواهی امام حسین(ع) شکل گرفت آیا مورد تایید و مقبولیت اهل بیت واقع شد؟ آیا امام سجاد(ع) که خلیفه الله بودند قیام مختار را مورد حمایت و تایید قرار دادند؟

شخصیت مختار در تاریخ شیعه مورد بحث و مداقه های بسیاری قرار گرفته است؛ برخی وی را مدافع و حامی اهل بیت می دانند و برخی دیگر از وی به عنوان فرد جاه طلبی یاد می کنند که به بهانه یاری اهل بیت دست به قیام زد و امامت محمد بن حنیفه را مطرح ساخت. به هرجهت با توجه به تناقض گویی برخی منابع تاریخی نمی توان دیدگاه روشن و واضحی نسبت به مختار ارئه کرد.

میثم تمار به مختار اعلام کرده بود که موفق به کشتن ابن مرجانه خواهد شد

برخی نقل های تاریخی دلالت بر آن دارد که قیام مختار قبل از آغاز و شکل گیری آن از سوی یاران خاص اهل بیت خبر داده شده بود؛ میثم تمار که از یاران خاص علی بن ابی طالب (ع) و آشنا با علوم و اسرار غریبه بود به مختار اعلام کرده بود که وی موفق به کشتن ابن مرجانه خواهد شد.

همچنین نقل های تاریخی دیگری موجود است که دلالت بر آن دارد که امام علی(ع) برای یاران خود قیام مردی از قبیله ثقیف را پیش‌بینی کرده بود.

علی (ع) درباره قیام مختار چه فرمودند؟

در تفسیر حضرت‏ امام‏ حسن‏ عسکرى‏ (ع) آمده است‏ که‏ امیرالمؤمنین‏ (ع) فرمود: «چنانچه بعضى از بنى اسرائیل اطاعت خدا کردند، و ایشان را گرامى داشتند و بعضى معصیت خدا کردند، و ایشان را معذّب گردانید، احوال شما نیز چنین خواهد بود»؛ اصحاب آن حضرت گفتند: «یا امیر المؤمنین عاصیان ما چه جماعت خواهند بود؟» فرمود: «آنهایند که مأمور ساخته‏اند ایشان را به تعظیم ما اهل بیت و رعایت حقوق ما، و ایشان مخالفت خواهند کرد و انکار حقّ ما خواهند نمود، و فرزندان اولاد رسول را که مأمور شده‏اند به اکرام و محبّت ایشان به قتل خواهند رسانید».

گفتند: «یا امیر المؤمنین چنین چیزى واقع خواهد شد؟» فرمود: «بلى البتّه واقع خواهد شد، و این دو فرزند بزرگوار من حسن و حسین را شهید خواهند کرد، حق تعالى عذابى بر ایشان وارد خواهد ساخت به شمشیر آنهائى که بر ایشان مسلّط خواهد گردانید چنانچه بر بنى اسرائیل چنین عذاب‌ها مسلّط گردانید.»

گفتند: «کیست آنکه بر ایشان مسلّط خواهد شد یا امیر المؤمنین؟» فرمود: «پسرى است از قبیله بنى ثقیف که او را مختار بن ابى عبیده مى‏گویند.» (1)

موضع‌گیری امام سجاد(ع) نسبت به قیام مختار

بررسی موضع گیری امام سجاد(ع) نسبت به قیام مختار امری مبهم و دارای ابعاد نامشخصی است؛ چرا که نقل قول ها در این باره گوناگون و گاه متضاد است؛ اما آنچه که بسیار معروف و مشخص است نقل تاریخی است که  مختار سر عبیدالله را به خدمت امام سجاد(ع) فرستاد و ایشان به سجده رفتند و فرمودند: «سپاس خداى را که دعاى مرا مستجاب نمود و انتقام خون پدرم را گرفت.» (2)

هرچند که تاریخ درباره عقاید مختار گاه دچار تناقض‌گویی‌هایی شده است؛ اما همین که مختار سر قاتل اباعبدالله الحسین را برای زین‌العابدین(ع) می فرستد شاید بدان معنا باشد که ایشان را به عنوان جانشین بر حق و صاحب الدم خون امام حسین (ع) می‌شناسد.

امام باقر(ع): دشنام مدهید مختار را که او...

برخی احادیث دیگر دلالت بر آن دارد که مختار حمایت های بسیاری، از اهل بیت در زمان سختی اجتماعی و خفقان سیاسی کرده است؛ چنانچه از امام محمد باقر(ع) حدیثی دیگر درباره مختار روایت شده که ایشان می فرمایند: «دشنام مدهید مختار را که او کشت، کشندگان ما را و طلب خون ما کرد و زنان بى‏شوهر ما را به شوهر داد؛ در وقت تنگدستى، مال میان ما قسمت کرد.» (3)

امام صادق(ع): هیچ زنى از بنى هاشم موى سر خود را شانه نکرد تا آنکه...

همچنین حضرت امام جعفر صادق (ع) روایت کرده است که هیچ زنى از بنى هاشم موى سر خود را شانه نکرد و خضاب نکرد، تا آنکه مختار سرهاى قاتلان آن جناب را فرستاد. (4)

همان گونه که اشاره شد؛ رسیدن به نظری واحد درباره شخصیت و جایگاه مختار در تاریخ همراه با هاله ای از ابهام است؛ چراکه تبعیت کامل و تسلیم بودن وی در برابر امامت و ولایت معصوم گاه در برخی منابع تاریخی دچار خدشه شده، اما برخی احادیث نشان از ارادت و محبت قلبی مختار به اهل بیت و یاری کردن آل علی(ع) دارد.