پای درس استاد محمد شجاعی
محمد شجاعی از اساتید اخلاق می‌گوید: قبل از هر انتقادی، اول بیندیشیم که آیا این انتقاد لازم هست یا اینکه می‌توان از گفتن آن صرف‌نظر کرد.
عقیق:محمد شجاعی در تازه‌ترین درس اخلاق خود با موضوع «آثار اختلاف و تفرقه» به سخنرانی پرداخته است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:بروز آسیب‌ها و لطمات جبران‌ناپذیر
امیرالمؤمنین (ع) خطاب به فرزندانشان می‌فرمایند: ای فرزندان من، از دشمنی کردن با مردم بپرهیزید، زیرا که آنان از دو نوع خارج نیستند؛ یا دانا هستند که با مکر و نقشه به شما ضربه می‌زنند و یا نادانند که در آسیب‌زدن به شما می‌شتابند.
انسان‌های دانا شاید در زمانی کوتاه به مقابله با دشمنیِ دیگران برنخیزند. اما به دنبال مکر و نقشه‌ای خواهند بود تا به واسطه آن بتوانند با دشمنی‌ها روبه‌رو شوند. حال آنکه افراد نادان، اساساً ملاحظه قدر و اندازه انسان‌های دیگر را ننموده و در پاسخ به دشمنیِ دیگران شتاب می‌کنند. و این شتاب‌زدگی، ممکن است به تولید صدماتِ جبران‌ناپذیری چون قتل بیانجامد.
لذا اساساً دشمنی با دیگران، کار پسندیده‌ای نیست. حتی انسان در جایی که مورد ظلم قرار گرفته است نیز، باید از مجاریِ قانونی، برای بازپس گرفتنِ حقوق خود اقدام نماید و به طور مستقیم از دشمنی و خصومت پرهیز کند.
- آشکار شدن بدی‌ها
امام صادق (ع)؛ از دشمنی کردن با مردم بپرهیزید، زیرا این کار ننگ و زیان در پیش داشته و عیب و بدی را آشکار می‌کند. لذا روحیه دریدن و دشمنیِ با دیگران یک ننگ بزرگ است صدماتِ وسیعی را بر روح انسان وارد می‌کند.
علاوه بر این به دشمنی برخاستن با دیگران در محضر خداوند بزرگ و حضور خانواده‌ی آسمانی بی‌حیایی عظیمی است که به آشکار شدن بسیاری از عیوبی منجر می‌شود که خداوند آنها را بر دیگران پوشیده داشته است.
- فساد قلب و ابتلا به نفاق
امام باقر (ع) می‌فرمایند: با یکدیگر به خصومت نپردازید، زیرا آنها قلبِ شما را فاسد نموده و آن را به نفاق مبتلا می‌کند.
به این نکته مهم توجه کنیم که هرگاه در آیات و روایات به کلمه قلب برخورد کردیم، باید بدانیم که منظور، حرکتِ جنینیِ ما در رحمِ دنیا بوده و موضوعِ مورد بحث می‌تواند حرکت ما به سمت ابدیت و نوع تولد ما را تحت تأثیر قرار دهد. لذا انسان همان‌گونه که از بدترین دشمنان خود می‌گریزد، واجب است که از میادینِ خصومت، درگیری و مراء نیز فرار کند.
فراموش نکنیم که خصومت و مراء با انسان‌های کم‌ظرفیت و نادان، آنها را به خیره‌سری به لجبازی وادار کرده و قلبِ انسان را به نابودی خواهد کشاند. پدران و مادران زیرک هرگز و در هیچ شرایطی به مراء با فرزندانِ خود نپرداخته و آنان را به لجبازی و مقابله با خود وانمی‌دارند. آنان هرگز اختلافاتِ میانِ خود را نیز، در برابر فرزندان به نمایش نمی‌گذارند چرا که می‌دانند هرگونه اختلاف و درگیری میان والدین، احساس بی‌پناهی را به فرزندان القاء خواهد کرد.
- ورود در آتش دوزخ
نبی اکرم (ص) می‌فرمایند: «من بکی علی الدنیا، دَخَل النّار». از این رو یادمان باشد که هرگاه غم، هیجانات منفی، احساس حقارت، عصبانیت و... به سراغمان آمد، می‌توانیم با اتّکا به این جمله معجزه‌آسای پیامبر، از شرّ این جهنم‌ها برهیم، چرا که این هیجانات منفی، قلب انسان را پژمرده نموده و به قساوت مبتلا خواهد کرد. غصه خوردن‌ها، هزینه‌هایی است که در برابر امورات گوناگون پرداخت می‌کنیم. بنابراین قبل از هر غصه‌ای، کمی با خود بیندیشیم که آیا این مسئله، ارزش پرداختِ چنین هزینه سنگینی را دارد؟
فراموش نکنیم که غصه خوردن برای تلخی‌های گذشته، تمامِ لحظاتِ حال و آینده انسان را به نابودی کشانده و ارمغانی جز آتش دوزخ به همراه نخواهد داشت.
عدم رعایت عدالت و انصاف، عاملی برای ایجاد خصومت
یکی از عواملِ ایجاد دشمنی، ایرادگیری از دیگران و سرزنش آنهاست. یکی از بیماری‌های خطرناک و شایع در وجود انسان که او را به خرده‌گیری و سرزنش دیگران وامی‌دارد؛ بی‌انصافی و بی‌عدالتی است، به گونه‌ای که او دیگر خوبی‌های دیگران را کمرنگ و بدی‌هایشان را پررنگ و بزرگ می‌بیند.
رعایت عدالت و انصاف در مورد دیگران، کار آسانی نیست، زیرا خودشیفتگی‌ها و خودخواهی‌های انسان‌ها مانع بزرگی در مسیر رعایت انصاف هستند.
دیدن خوبی‌های دیگران، یک اخلاق بزرگ و الهی است. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: اگر در شما حتی یک صفت خوب هم موجود باشد، من آن را می‌بینم و به آن توجه دارم.
باید بیاموزیم که به راحتی عیوبِ دیگران را نبینیم و در رابطه با آنها، از نق و غر و سرزنش خودداری کنیم. مدارا کردن با دیگران و ندیدن عیوب آنان، از عوامل اصلاح قلب و همچنین اصلاح فرد و جامعه است.
در روایات ما آمده است که اگر انسان، خود را حتی از یک انسانِ دیگر بهتر بداند، انسان متکبری است. بنابراین باید از همین لحظه تمرین‌های جدی خود را در دیدن مَحاسن دیگران آغاز کنیم. امامان معصومِ ما، همواره در دیدنِ خوبی‌ها و کارایی‌های دیگران پیشگام و ممتاز بوده‌اند. و اگر جوامعِ مسلمان و شیعه به چنین نگاهی دست یابند، به یقین شاهد کاهش چشمگیر سطح اختلافات خانوادگی، اجتماعی و طلاق در آنها خواهیم بود.
هرگز خود را از کسی بهتر و بالاتر ندانیم. خودشیفتگی‌ها در اقشار مختلف انسان‌ها، به گونه‌های مختلفی دیده می‌شوند.
اغلب در انسان‌های مذهبی، خودشیفتگی‌های مذهبی دیده می‌شود که از بدترین نوع خودشیفتگی‌هاست. در کسانی که اهل علم هستند، خودشیفتگی‌های علمی و در سطوح پایین‌تر، خودشیفتگی‌های وهمی و حسی و ... دیده می‌شود.
خوب است این نکته را از خاطر نبریم که خداوند همه فواحش را حرام نموده است، هم فحشاهای ظاهری و هم فحشاهای باطنی. قُبح فحشاهای باطنی بسیار بالاتر از فحشاهای ظاهری است. پس هرگز کسی را به خاطر ابتلا به گناهان ظاهری سرزنش ننموده و خود را از آنان برتر ندانیم.
شیوه صحیح انتقاد
قبل از هر انتقادی، اول بیندیشیم که آیا این انتقاد لازم هست یا اینکه می‌توان از گفتن آن صرفِ نظر کرد.
فراموش نکنیم که قبل از هر انتقاد، ابتدا محاسن و خوبی‌های شخص مقابل را دیده و بازگو کنیم و سپس حتی‌الامکان به طور غیرمستقیم انتقاد خود را مطرح نماییم.
در روایات ما آمده است که: «الانتقاد عداوه؛ انتقاد دشمنی می‌آورد» اما این به معنای عدمِ انتقاد در مواقعِ لزوم نیست. بلکه به معنای رعایتِ شرایطِ انتقاد و جلوگیری از بروز درگیری و اختلاف است. در هنگام انتقاد باید بسیار زیرکانه از وحدت میان انسان‌ها محافظت نموده و اگر احتمال می‌دهیم که ممکن است این انتقاد به حذفِ محور وحدت بینجامد، از آن صرف نظر کنیم.
انتقاد کردن از کسانی که انتقادپذیر نیستند، کار بیهوده‌ای است. همین‌طور کسانی که احتمال تأثیر و تغییر در آنان وجود ندارد نیز از قاعده‌ی انتقاد مستثنی هستند.
اما یادمان باشد که هیچ‌گاه انتقادمان را به کسی جز صاحب انتقاد نگوییم، زیرا این کار حتماً ما را به غیبتی آلوده خواهد کرد که گناهی بسیار عظیم و نابودکننده می‌باشد و قلب ما را به فساد خواهد کشاند.
منبع:فارس
