عقیق: منطقه قبا در فاصله شش كيلومترى جنوب مسجد النبى قرار دارد و از نقاط خوش آب و هوا و از جمله مناطق زراعى و پرآب اطراف مدينه به شمار مى‏ آيد. به همين دليل نخلستان هاى زيادى در قبا وجود داشته و دارد. اين منطقه به دليل واقع شدن در جنوب شهر، اولين محلى بود كه از رسول خدا (ص) استقبال كرد. آن حضرت پس از رسيدن به قبا، چند روزى را در آنجا بسر بردند تا آن كه امير مؤمنان، على (ع) و برخى ديگر از اعضاى خانواده‏ اش به ايشان پيوستند، آنگاه همگى راهى يثرب شدند.

در چهار روزى كه رسول خدا (ص) در قبا بود، مسجدى در اين ناحيه بنا فرمود كه طى آن تنها ديوارى از سنگهاى حره بر گرد آن كشيده شد. البته تا زمان توسعه وليد مسجد سقف نداشت‏ يا اگر هم داشت از همان شاخه‏ هاى خرما بود.

بنا به نقل روايات بسيار، مسجد قبا مصداق آيه ‏ «لمسجد اسس على التقوى من اول يوم احق ان تقوم فيه» (سوره توبه، آيه ۱۰۸) مى‏ باشد. اين آيه اشاره به اين نكته‏ كه اين مسجد از روز نخست بر پايه تقوا ساخته شده و لذا سزاوار است تا رسول خدا (ص) نه در مسجد ضرار در اين مسجد نماز بگزارد. به دليل نزول همين آيه در شان مسجد قبا، در آن زمان مسجد قبا را به نام‏ »مسجد التقوى‏» مى ‏شناختند. اين آيه در برابر مسجد ضرار ساخته شده كه آن هم در قبا بوده و اساس آن بر پايه نفاق ساخته شد.
 
همچنين نقل شده است كه آيه ‏ «فيه رجال يحبون ان يتطهروا و الله يحب المطهرين» (سوره توبه، آيه ۱۰۸) در شان نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است.

بدين ترتيب، مسجد قبا نخستين مسجدى است كه رسول خدا (ص) آن را بنا كرده است. آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود: «من تطهر فى بيته ثم اتى مسجد قباء فصلى فيه ركعتين كان كاجر عمره» (تاريخ المدينة المنوره، ج ۱، ص ۴۱) «كسى كه خود را در خانه‏ اش تطهير كند، آنگاه به مسجد قبا در آيد و دو ركعت نماز بخواند، ثواب يك عمره را برده است«.

ورود رسول خدا(ص) را به قبا، دوشنبه دوازدهم يا چهاردهم ربيع الاول دانسته‏ اند. آن حضرت در اين چند روز ميهمان كلثوم بن هدم بود و در منزل سعد بن خيثمه با مردم ملاقات مى‏ كرد. اين دو منزل در سمت قبله مسجد قبا بوده و در توسعه اخير مسجد قبا در درون مسجد قرار گرفته است.
 
رسول خدا(ص) بعدها نيز كه در مركز مدينه ساكن شد، هر هفته، گاه روزهاى شنبه و گاه دوشنبه به قبا مى‏ آمد و در اين مسجد نماز مى‏ گزارد. ساكنان قبا نوعا از چهره‏ هاى بسيار خوب اصحاب آن حضرت بودند.
 
عمر بن عبد العزيز در آخرين دهه قرن اول هجرى، به دستور وليد بناى اوليه مسجد قبا را تخريب كرد و از نو بنايى استوار بر پا نمود و براى آن رواقهايى نيز ساخت.

مسجد قبا بعدها به دست جواد اصفهانى، يكى از وزراى حكام موصل، در سال ۵۵۵ قمرى بازسازى شد. آثار اين وزير در تمامى مكه و مدينه ديده مى‏ شود.

مسجد قبا هميشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعميرات اساسى در آن صورت گرفته است. در سال ۱۳۸۸ قمرى ملك فيصل رواقهاى آن را در جهت‏ شرقى مسجد توسعه داد. مسجد قبا يكى از مهمترين و زيباترين مساجدى است كه در محدوده فعلى مدينه قرار دارد چرا كه با توسعه شهر، قبا نيز در محدوده مدينه قرار گرفته است. بناى جديد آن مربوط به سال ۱۴۰۶ هجرى قمرى مى‏ باشد. كتيبه‏ اى سنگى كه مربوط به اين بازسازى است در بيرون مسجد نصب شده است.