کتاب در پنج فصل تقسیم‌بندی شده که در آن موضوعات مختلفی همچون نیازمندی قرآن کریم به تفسیر، بررسی مفهوم تفسیر و واژگان متقارب آن، ضرورت درک حقیقت قرآن، طهارت مقدمه درک حقیقت قرآن، انواع روش‌های تفسیر قرآن، کاربردهای روش تفسیر قرآن به قرآن، کشف ارتباط میان آیات، مفهوم دین، تأویل، محکم و متشابه، ادله کلام الله بودن الفاظ قرآن کریم، انواع تشابه در قرآن کریم، ملاک تشخیص محکمات از متشابهات، تأویل نزد عرفا، امکان‌سنجی درک تأویل برای خواص و... مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در مقدمه این اثر با اشاره به جایگاه آیت‌الله مهدوی کنی در باب معارف دین نوشته شده است: حضرت آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی افزون بر اینکه یک مجتهد جامع الشرایط، عالمی زمان‌شناس، سیاست‌مداری صادق، و متفکر و اندیشمندی برجسته در حوزه معارف اسلامی است از جمله افرادی است که سویدای دل به قرآن کریم ایمان دارد؛ به‌طوری که نشانه‌های عمیق اعتقاد و ایمان این عالم ربانی و نورانی را می‌توان به‌وضوح از خلال مباحث تفسیری ایشان مشاهده نمود. معظم‌له اگرچه فرصت سال‌های متمادی تلمذ در محضر حضرت علامه طباطبایی را داشته‌اند ولی کمتر به‌عنوان یک مفسر قرآن شناخته می‌شوند؛ به همین علت این کتاب ــ که ان‌شاءالله در قالب جلدهای دوم و سوم نیز ادامه خواهد  داشت ــ از جهت طرح و ارائه مباحث تفسیری ایشان در نوع خود کم‌نظیر است.

مجموعه فراهم شده تقریرات درسی حضرت استاد در سال تحصیلی 1381 ــ 1380 است که برای دانشجویان مقطع دکترای رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق با عنوان «تفسیر موضوعی قرآن کریم» ارائه شده است.

از جمله ویژگی‌های این اثر، ارائه نظرات سیاسی و اجتماعی در خلال تفسیر قرآن کریم است که براساس شناخت و آگاهی نویسنده آن بیان شده است: «از آنجا که حضرت استاد به‌عنوان سیاستمداری صادق و مدبری مجرب، فردی آشنا به شرایط زمان و آگاه از مسائل اجتماعی و سیاسی جهان اسلام بوده، در ضمن تفسیر آیات قرآنی، به بیان مشکلات و گرفتاری‌های اجتماعی و سیاسی مسلمانان، به‌ویژه نسل جوان پرداخته است، به‌ویژه مشکلاتی که امروزه جهان اسلام با آنها روبه‌رو است».

«تفسیر موضوعی قرآن کریم؛ چیستی و الزامات» در شمارگان 1000 نسخه به‌قیمت 170 هزار ریال منتشر شده است.