تمدن ازویژگیهای کلان زندگی انسان حکایت دارد

در ابتدای این جلسه فرزاد جهان بین دبیر علمی همایش، ضمن قدردانی فراوان از آیت الله مصباح یزدی به جهت اختصاص این وقت، تمدن نوین اسلامی را هدف غایی انقلاب اسلامی دانست و بیان کرد: بدون توجه به مساله مرکزی، مفاهیم دیگر مانند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، علوم انسانی اسلامی و … معانی واقعی خود را نخواهند یافت. به عبارتی این دال مرکزی تمدن نوین اسلامی است که به سایر دالهای انقلاب اسلامی، هویت می بخشد.

بعد از این مقدمه، آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی با توجه به سؤالاتی که پیش از این از طرف کمیسیون مباحث بنیادین همایش تقدیم شده بود به تبیین دیدگاه خویش در موضوع تمدن نوین اسلامی پرداخت و با بیان اینکه این سئوالات می‌تواند موضوع یک دائره المعارف چند جلدی باشد، اظهارداشت: عصاره بسیاری از مسائل، علوم انسانی است که از طرفی بحث‌های نظری علوم اجتماعی را ایجاب می‌کند. برخی سؤالات مربوط به تاریخ کشور و انقلاب می‌شود و برخی دیگر مسائل نظری است که صاحبنظران برای آن جواب واحد و مورد اجرا ندارند ولی همت بلند شما باعث می‌شود که هر حرکتی را از صفر شروع کرد و ان شاء الله با همت همکارانتان با سرعت، مباحث مورد نظر تحقیق و انجام شود و پاسخ نسبتا مطلوبی برای این سئوالات ترتیب داده شود.

وی افزود: مسائل علوم اجتماعی و نظیر این علوم مشکلاتی دارند که مشترک است اما در علوم طبیعی این اشکالات کمتر یافت می‌شود، یعنی همه موضوعاتی که در ریاضیات بحث می‌شود بر اساس نظریه مورد قبول بین المللی تعریف شده است یا تعریف می‌شود و در تعریف آن اختلافی یافت نمی‌شود.

رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ادامه داد: در علوم طبیعی هم کمابیش همین طور است و در دسته بندی پرندگان و چرندگان مقداری اختلاف وجود دارد که خیلی زیاد نیست، اما در علوم انسانی و اجتماعی اختلافات زیادی وجود دارد.

این استاد حوزه علمیه دامنه اختلافات در تعاریف علوم انسانی را گسترده دانست و تاکید کرد: گاهی اوقات گوینده یک لفظ را در بیانش به کار می‌برد ولی شنونده برداشت دیگری از این لفظ می‌کند.

وی تعریف واژه تمدن و رابطه‌اش با فرهنگ را موضوع مورد مناقشه کارشناسان دانست و با ذکر مثالی در این زمینه اظهار داشت: در کنفرانسی که در بیروت شرکت کرده بودم متخصصان، تمدن و فرهنگ را به یک معنا می‌دانستند و بنده بحثی را در آنجا مطرح کردم که چه تفاوت‌هایی می‌شود بین اینها قائل شد.

به اعتقاد آیت‌الله مصباح یزدی، اختلافات شدید و تفاوت‌های فراوانی بین تمدن و فرهنگ وجود دارد و بخشی از ابهام‌ها از این جا نشات می‌گیرد که خود فرهنگ تعریف واحدی ندارد.

رئیس موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: بعضی از کارشناسان نقل کردند که فرهنگ بیش از ۵۰۰ تعریف دارد. این نشان می‌دهد که تعریف روشنی از فرهنگ وجود ندارد. در ادبیات ما فرهنگ به معنایی است که اگر کسی در زمینه اخلاق و ادب ضعف داشته باشد می‌گویند بی‌فرهنگ است.

تعریف تمدن

آیت‌الله مصباح یزدی تعریف جدیدی از تمدن پیشنهاد کرد و گفت: تمدن مفهومی است که از ویژگی‌های کلان زندگی انسان‌هایی حکایت می‌کند که نوعی وحدت ارگانیگ و اندام‌واره برای خود قائل هستند و برای رفع نیازها و دفع خطرها و ارتقای بهره‌ها و رسیدن به آرمان‌های والا تلاش‌های برنامه‌داری انجام می‌دهند و برای رسیدن به اهدافشان از انواع نعمت‌ها استفاده می‌کنند و در واقع چتری است که بر همه فعالیت‌های اجتماعی سایه می‌افکند و از نوعی ثبات برخوردار است.

این استاد حوزه با بیان اینکه تمدن یک مساله شخصی نیست، تاکید کرد: دین می‌تواند شخصی باشد و یک نفر در عالم اعتقاداتی داشته باشد و رفتاری انجام دهد اما تمدن مال زندگی اجتماعی و مدینه است.

وی افزود: تمدن به زمانی تعلق می‌گیرد که انسان‌ها با هم زندگی می‌کنند نه زندگی‌ای که کوچ نشینی و بیابان گردی باشد. بنابراین انسان‌های اولیه که بیابانگرد یا جنگل نشین بودند را نمی‌شود در این تعریف آورد.

رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ادامه داد: وقتی به زندگی انسان‌ها تمدن می‌گویند که جای ثابتی داشته باشند و زندگی اجتماعی آنها ثبات داشته باشد. این نوع زندگی مبتنی است بر اینکه هر کدام از انسان‌ها نیروی مستقل باشند و نوعی وحدت ارگانیگ و اندام‌واره بین خودشان قائل باشند.

وی با اشاره به دلیل تاکید بر وحدت ارگانیگ و اندام‌واره اظهار داشت: اندام‌ها هیچ شباهتی با هم ندارند اما همه اعضا با هم کمک می‌کنند تا یک انسان رشد کند.

آیت‌الله مصباح یزدی با بیان اینکه ۴ عامل باعث حرکت اجتماعی می‌شود، اظهار داشت: عامل اول نیازهایی است که احساس می‌کنیم و این نیازها به انسان فشار می‌آورد.

وی دفع خطرها را دومین عامل حرکت اجتماعی دانست و افزود: انسان‌هایی که در جنگل زندگی می‌کردند با حیوانات وحشی سروکار داشتند و در برخی موارد افراد بزهکار یا خطرات طبیعی مثل سیل، زلزله و… زندگی انسان را تهدید می‌کند و هر فردی به تنهایی نمی‌تواند این خطرات را دفع کند.

به گفته این استاد حوزه، دسته دیگری از خواسته‌ها در انسان شکل می‌گیرند که جنبه ثانوی دارند، یعنی انسان دوست دارد این طور باشد و اگر این خواسته‌ها نباشد، انسان نابود نمی‌شود. انسان می‌خواهد زندگی‌اش ارتقا یابد و بهره‌های بیشتری از زندگی‌اش ببرد.

آیت‌الله مصباح یزدی، رسیدن به آرمان‌ها را چهارمین هدف زندگی اجتماعی ذکر کرد و گفت: انسان‌های پیشرفته می‌خواهند آرمانی زندگی کنند. آنهایی که دنبال سعادت اخروی هستند و یا آن‌هایی که معتقد به خدا و قرآن نیستند در همین زندگی دارای آرمان‌هایی هستند.

رئیس موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) تاکید کرد: این اهداف در صورتی تامین می شود که کار دسته جمعی انجام شود. اگر هر کدام از افراد جامعه برای خودشان کار کنند به این اهداف نمی‌رسند کما اینکه آرمان‌های آنها هم زمینه فکری می‌خواهد. باید عقل و یا راه‌های دیگر همچون وحی را به کار گرفت تا آرمان‌ها را انتخاب کرد.

وی تقسیم کار را از الزامات زندگی اجتماعی دانست و افزود: هر گروهی از انسان‌ها باید یک بخشی از این نیازها را عهده دار شوند تا بهتر پیشرفت کنند. اینجاست که تمدن با فرهنگ ارتباط پیدا می‌کند.

سه مولفه اصلی تمدن

آیت‌الله مصباح یزدی با بیان اینکه باورها و ارزش‌ها دو شاکله فرهنگ را تشکیل می‌دهند، تصریح کرد: سه مولفه اصلی را می‌توانیم برای تمدن قائل شویم؛ اول زندگی اجتماعی، دوم اعتقاد به نوعی وحدت میان این کثرت‌ها و سوم، در عین وحدت باید کارها را تقسیم کرد.

به گفته وی، هر کسی باید مسئولیت خودش را داشته باشد و اگر قرار باشد همه در کارهای هم ورود کنند تمدن شکل نمی‌گیرد.

این استاد حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه رابطه دین و فرهنگ خیلی به هم نزدیک است، اظهار داشت: از همان جا که فرهنگ با تمدن ارتباط پیدا می‌کند دین هم با تمدن ارتباط پیدا می‌کند.

رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به مراتب وحدت در جامعه و وحدت در اعتقادات دینی اشاره کرد و گفت: همه مسلمانان با فرقه‌های مختلفی که دارند در یک دین هستند، حتی برخی‌ها دیگران را تکفیر می‌کنند اما در یک دین هستند ولی وحدت قوی‌تر، وحدت در یک مذهب است و در همین مذهب آن‌هایی که گرایش‌های نزدیک‌تری دارند وحدت قوی‌تری دارند.

وی ادامه داد: در دوران حکومت پیامبر اسلام(ص) این طور نبود که هیات دولت ۳۰ نفر داشته باشند و هر کدام از وزرا، معاونان و دستگاه‌های اداری داشته باشند. حکومت اسلامی زیر نظر ۳ نفر (حاکم، قاری و خزانه‌دار) مدیریت می‌شد اما همان طور که جوامع گسترده‌تر و پیچیده‌تر شد تشکیلات هم احتیاج به توسعه دارد.

رابطه فرهنگ و تمدن

آیت‌الله مصباح یزدی گفت: رابطه فرهنگ و تمدن را به این صورت می‌شود تنظیم کرد که فرهنگ بیشتر به جنبه نرم افزاری می‌پردازد و تمدن به سخت افزاری. به عبارتی دیگر مسائل فرهنگی بیشتر ذهنی و روحی است اما نمود آنها در جامعه در شکل موسسات عینی تشکیل می‌شود. این دو با هم توام هستند اما ممکن است فرهنگی در جامعه باشد ولی هنوز به عینیت کامل نرسیده باشد.

رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) تاکید کرد: اول باید فکر اسلامی را توسعه دهیم و نیروی انسانی را تربیت کنیم که این فکر را داشته باشند و بپذیرند و رای بدهند و با آن مخالفت و کارشکنی نکنند و بعد اینها را پیاده کنیم.

وی با بیان اینکه گاهی حتی در تعریف دین اختلاف پیش می‌آید، تصریح کرد: بعضی‌ها می‌گویند دیندار کسی است که معتقد به خدا باشد. البته دین بی‌خدایی و انسان پرستی هم داریم. صرف نظر از تعریف عالم، تعریف معروف در جامعه شناسی این است که کسانی که اعتقاد به خدا دارند دیندار هستند، ولو اینکه به دستورات دین عمل نکند. در مقابل آن تعریف دیگری بیان می‌شود که دیندار کسی است که رفتارهای دینی از قبیل نماز خواندن و روزه گرفتن و… داشته باشد.

وی تعریف مطلوب دین را نگاه جامع به آن دانست و ادامه داد: این نگاه، دین را یک شجره می‌بیند که ریشه، تنه، شاخ و برگ و حتی میوه را در بر می‌گیرد. این دین، اخلاق و اعتقادات و احکام فردی و اجتماعی را شامل می‌شود و فداکاری و ایثار هم جزو آن است.

آیت‌الله مصباح یزدی معتقد است: تمدن از اول اعتقاد به وجود خدا شروع می‌شود؛ یعنی کل فرهنگ برای تمدن، ریشه است.

وی نمودهای عینی را جزو تمدن دانست و تاکید کرد: مدارس، مساجد، دستگاه‌های اداری، ارتش و همه چیزهایی که برای مدیریت کشور لازم است، عینیتش جزو تمدن است اما اینکه چگونه باید انتخاب شود جزو فرهنگ است. توجه به اینها باعث شود از خیلی اختلافات و مغالطه جلوگیری شود.

عقلانی بودن تمدن

رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پاسخ به این سئوال که تمدن را چگونه می‌شود، عقلانی دانست؟ اظهار داشت: یکی از مولفه‌های تمدن تلاش برای رفع نیازها، دفع خطرها، ارتقای بهره‌ها و تحقق آرمان‌هاست.

وی با بیان اینکه همه اینها احتیاج به نوعی شناخت دارد، تصریح کرد: اگر این شناخت‌ها بر اساس منطق عقلانی صحیح بود، آنچه بر اینها مترتب بود عقلانی می‌شود اما اگر بر اساس خرافات و اوهام و اساطیر مبتنی بود عقلانی نیست.

آیت‌الله مصباح یزدی گفت: ما خیال می‌کنیم وقتی در کشور ۸۰ میلیونی زندگی می‌کنیم کسی وجود ندارد که زندگی‌اش خرافی باشد ولی غافل هستیم که کشورهایی هستند که زندگی صدها میلیون نفر آن مبتنی بر خرافات است.

رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به سفری که به هندوستان داشته است، اظهار کرد: در یکی از شهرهای هندوستان همراه یکی از طلبه‌های هندی قدم می‌زدیم، که هوا ابری شد و باران گرفت. یکی از هندوها سرش را بالا کرد و چیزهای تندی گفت. به طلبه هندی گفتم آن مرد چی می‌گفت. می‌گفت که به خدای باران فحش می‌دهد که وقتی احتیاج به باران داشتند باران نفرستاد ولی وقتی محصولات را درو کردند باران فرستاد و محصولات خراب می‌شود.

وی با بیان اینکه تمدن مبتنی بر این افکار نمی‌تواندعقلانی باشد، تصریح کرد: این مملکت ۱٫۵ میلیارد جمعیت دارد که اکثریت آنها جزو نجس‌ها هستند و طبقات ممتاز جامعه با آنها هم غذا نمی‌شوند و اینها حق ندارند تحصیلات و پست‌های عالی در کشور داشته باشند. چنین تمدنی نمی‌تواند تمدن عقلانی باشد.

به گفته این استاد حوزه علمیه، تمدن وقتی عقلانی است که مبانی فکری که زیرساخت و ریشه‌های آن را تشکیل می‌دهد مورد تائید عقل باشد، اما اگر چیزهایی بود که دلیل عقلانی ندارد و خیالات و اوهام است، تمدن عقلانی نیست.

نقش دین در عقلانیت تمدن

وی با اشاره به یافته‌هایی که ما برای دین قائل هستیم، تاکید کرد: حقایقی که عقل توان درکش را ندارد، دین از راه وحی برای ما مشخص می‌کند. اینها موافق عقل است و ارزش اجتماعی آن از داده‌های عقلانی ما بهتر است چون وحی اشتباه ندارد.

آیت‌الله مصباح یزدی افزود: دین می‌تواند بالاترین نقش را در عقلانیت یک تمدن ایفا کند؛ البته اگر دین، صحیح باشد.

وی اصلاح مبانی فکری را قدم اول رسیدن به تمدن اسلامی دانست و تاکید کرد: برای تمدن صحیح اسلامی اول فرهنگ صحیح اسلامی، بعد اعتقادات صحیح و سپس سایر علومی که می‌تواند در رسیدن به اهداف کمک کند، نیاز است.

رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) فرهنگ را عنصر اصلی انقلاب اسلامی برشمرد و گفت: با توجه به ۴ مولفه‌ای که در زندگی اجتماعی گفته شد، جهت حرکت علمی و آموزشی و فرهنگی کشور مشخص می‌شود. از یک طرف باید نیازهای فیزیولوژیکی مردم تامین شود و از سوی دیگر خطرها دفع شود.

آیت‌الله مصباح یزدی با بیان اینکه اگر کشوری نتواند از خودش دفاع کند حذف می‌شود، تصریح کرد: به همین دلیل است که مقام معظم رهبری بر تقویت بنیه دفاعی تاکید دارند.

وی اضافه کرد: چیزهایی که خوابش را نمی‌دیدیم در انقلاب اسلامی به وقوع پیوست. همین که جرات می‌کنند که بگویند اگر زیر برجام بزنند ما آمادگی داریم آنها را غافلگیر کنیم، یک مرحله مهم است.

این استاد حوزه علمیه به دستاوردهای پزشکی اشاره کرد و گفت: روزگاری بود که پزشکان ما جرات نداشتند یک عمل جراحی را در کشور انجام بدهند و چند تا از مراجع برای عمل چشم به اروپا رفتند. الان از کشورهای دیگر برای معالجه به ایران می‌آیند.

وی گفت: پیشرفت‌هایی در انقلاب اسلامی داریم که خیلی‌ها بی‌انصافی می‌کنند و آنها را نادیده می‌گیرند. همه این پیشرفت‌ها به برکت انقلاب اسلامی است والا جبهه ملی هرگز نمی‌توانست این دستاوردها را داشته باشد.

رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) تاکید کرد: در جنگ ۸ ساله که دست خالی و پابرهنه بوده‌ایم تمام قدرت‌های برجسته دنیا با ما دشمنی کردند. در این شرایط، باقی ماندن نظام، خودش برای اثبات عظمت نظام و تمدن کافی است و اگر ما از رهبری‌های حکیمانه رهبری قدردانی می‌کردیم خیلی سریع‌تر موفق می‌شدیم.

اگر به دشمن اعتماد نمی‌کردیم سریع‌تر پیشرفت می‌کردیم

آیت‌الله مصباح یزدی با بیان اینکه اگر به دشمنان اعتماد نمی‌کردیم خیلی سریع‌تر پیشرفت می‌کردیم، افزود: میراث دوران ستمشاهی این است که حتی خواص ما را خودباخته بار آورده بود.

این استاد حوزه علمیه تصریح کرد: شعار بارز امام که «ما می‌توانیم» فعال و اثرگذار بود ولی بسیاری از خواص ما بهره کافی از این شعار نبردند. خیلی‌ها ته دلشان می‌گویند انبری که برای دندان کشیدن لازم است از آلمان وارد می‌شود یا سوزن خیاطی از خارج می‌آید. رزم‌آرا هم همین‌ها را می‌گفت.

وی گفت: ما باور نمی‌کردیم که می‌توانیم، به خاطر اینکه اسلام را به خصوص عوامل فوق طبیعی آن را باور نکردیم. مقام معظم رهبری در جلسه‌ای که با ایشان داشتیم فرموده بودند که دوران انقلاب هر روزش معجزه بود. این مساله هنوز وجود دارد ولی ما باورمان نمی‌شود و چسبیدیم به اینکه آمریکا و انگلیس کجا از ما حمایت کنند.

در این دیدار، حجج اسلام امیدی، جمالی و بهمنی رئیس و اعضاء کمیسیون مباحث بنیادین، فراهانی رئیس کمیسیون تعلیم و تربیت، حجت الاسلام معارفی رئیس کمیسیون فرهنگی اجتماعی، حسن نیا عضو کمیسیون فرهنگی اجتماعی و دوباشی دبیر اجرایی همایش حضور داشتند.