کارکردهای مسجد و آثار تربیتی آن

اهمیت مسجد از نگاه معصومین(ع) و علما

مسجد نخستین خانه توحید، کانون هدایت و ارشاد، خانه خدا در روی زمین و پایگاه مبارزه با ستم است. در برخی روایات از مسجد به عنوان بازار آخرت یاد شده. رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «المساجد سوق من أسواق الآخرة، قراها المغفرة و تحفتها الجنّة» مسجد بازاری از بازارهای آخرت است که پذیرایی آن، آموزش و هدیه آن، بهشت است.

امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید: «أَهْلُ الْمَسْجِدِ زُوَّارُ اللَّهِ وَ حَقٌّ عَلَى الْمَزُورِ و التُّحْفَةُ لِزَائِرِه» اهل مسجد زائرین خدا هستند و بر صاحب خانه است که به زائرانش تحفه ای عطا کند. (2)

اهمیت و منزلت مسجد در دیدگاه علما، خواندنی و شنیدنی است. «ابن خلکان» در شرح حال بوعلی سینا می نویسد: چون مسأله مشکلی برای ابوعلی سینا پیش می آمد، برمی خواست، وضو می گرفت و راهی مسجد جامع شهر شده و به نماز خواندن و دعا مشغول می شد تا خداوند مشکل را بر وی آسان سازد و آن مسألۀ پوشیده را به رویش بگشاید.

توجه به کارکردهای مسجد

در مسجد افزون بر کارکرد اصلی آن که همانا محلی برای ارتباط با خداوند و برگزاری نماز جماعت است، کارکرد دیگری هم وجود دارد که می توان به جنبه های تربیتی روحی، روانی، اجتماعی، سیاسی، رسانه ای و ... آن اشاره کرد.

در این بین از مهم ترین کارکرد های مسجد، کارکرد تربیتی است؛ چرا که مسجد بهترین مکان برای آشنایی با هنجار ها و ناهنجاری های موجود در جامعه است. بی شک تشکیل اجتماعات در مکان مقدس مسجد سبب می شود تا مؤمنان تحت توجه و ارشاد عالمان و مبلغان دینی، مورد تربیت اسلامی قرار گیرند.

کارکرد روحی و روانی مسجد

در بررسی آیات و روایات این نکته مهم به دست می آید که مسجد بهترین مکان برای آرامش قلب ها و پناهگاهی برای زندگی پر تلاطم شهر به شمار می آید. آمارها نشان می دهد که آرام ترین انسان ها از نظر روانی، مسجدی ها و افرادی هستند که با دعا و نیایش مأنوس می باشند؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه وآله به عثمان بن مظعون می فرمایند: «فَإِنَّ سِيَاحَةَ أُمَّتِي الْمَسَاجِدُ» به یقین سیاحت و تفریح امت من در مساجد است. (3)

امام صادق علیه السلام نیز به مسلمانان سفارش فرمودند: هنگام رویارویی با مشکلات و اندوه های دنیا به نماز و مسجد پناه ببرید.

همچنین در خصوص کارکرد اجتماعی مسجد نیز باید گفت: اصولاً از علل تاکید پیامبر اسلام و امامان معصوم علیهم السلام بر حضور در نماز جماعت، ایجاد روحیه تعاون میان نمازگزاران و افزایش بُعد اجتماعی مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان است. از این رو مسجد عامل مهمی برای ایجاد آشنایی میان مؤمنان و اطلاع آنان از حال یکدیگر و کمک رسانی در هنگام گرفتاری است.

از کارکردهای دیگر مسجد، کارکرد سیاسی آن است که از زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله بر آن تأکید شده و هم اکنون نیز اهمیت آن به خوبی نمایان است.

در دوران انقلاب اسلامی ایران نیز پس از امور اعتقادی و عبادی، پررنگ ترین و فعال ترین کارکرد مسجد با محوریت سیاست بوده، چرا که مساجد در آگاهی و بیداری مردم نقش موثری داشته اند.

امام خمینی(ره) در تبیین بُعد سیاسی مساجد می گویند: «مسجد محلی است که از آن باید امور اداره شود. این مساجد بود این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این طور نباشد که خیال کنیم ما پیروز شدیم دیگر مسجد می خواهیم چه کنیم»!

حضور بانوان در مسجد

چند مسأله در مورد مسجد قابل طرح بوده که شاید خالی از فایده نباشد؛ یکی بحث حضور بانوان در مساجد است. به عبارت دیگر حضور زنان در این مکان و کسب معارف دینی نه تنها در تربیت فرزندان بلکه در محیط خانواده بسیار موثر می باشد. این اماکن از گذشته های بسیار دور تاکنون کانون اصلی نشر معارف دینی به شمار می روند. بر این اساس، حضور نداشتن بانوان در مساجد، ناآگاهی آنان از احکام، مسائل دینی و تربیتی و برعکس حضور داشتن آنان، آثار قابل توجه ای را به همراه خواهد داشت.

با بررسی روایاتی که خانه ها را مساجد زنان معرفی می کنند، می توان نتیجه گرفت که ملاک مسجد رفتن یا نرفتن بانوان حفظ حجاب و مصونیت آنان است. حضرت امام خمینی(ره) با توجه به این نکته در مسأله 894 رساله عملیه خویش می گویند: برای زن ها نماز خواندن در خانه بلکه صندوق خانه و اتاق عقب بهتر است، ولی اگر بتوانند کاملاً خود را از نامحرم حفظ کنند، بهتر است که در مسجد نماز بخوانند.

حضور کودکان در مسجد

مسأله قابل طرح دیگر، موضوع کودکان در مسجد است. بعضی با استدلال به برخی روایات دربارۀ جلوگیری از ورود اطفال به مساجد، مانع ورود آنان می شوند؛ این در حالی است که در شریعت اسلامی به روایتی برخورد می کنیم که بیانگر جواز ورود کودکان به مساجد است. شهید مطهری(ره) در کتاب گفتارهای معنوی می گوید: بچه ها را از کودکی باید به نماز تمرین داد و... .

به تجربه ثابت شده که اگر کودک به مسجد نرود و در جمع مسجدی ها حاضر نباشد و نماز خواندن آن ها را نبیند، به این کار تشویق نخواهد شد؛ چون اصلاً حضور در جمع مشوّق انسان است.

متأسفانه کم رفتن ما به مسجد  و مجلس های دینی سبب می شود که کودکان از ابتدا رغبت به عبادت پیدا نکنند.

*مسجد و مسجدی ها

پی نوشت:

(1)- الحكم الزاهرة با ترجمه انصارى، ص: 302

(2)- إرشاد القلوب إلى الصواب، ج‏1، ص: 77

(3)- دعائم الإسلام، ج‏2، ص: 190