چرا باید قرآن را حفظ کنیم؟

عقیق:رضا نباتی مولف کتب آموزشی در یادداشتی به کارکردهای حفظ قرآن و اهمیت آن پرداخت.

وی در این یادداشت آورده است:مهم ترین و اصلی ترین محوری که امروز «  نیاز به حفظ قرآن در جامعه را با اهمیت جلوه می دهد، این است که حافظ قرآن می تواند از این مهارت در زندگی فردی و اجتماعی خود بهره گرفته و در سبک زندگی اسلامی و دینی خود و به ویژه در میادین سخت فرهنگی و اعتقادی به آن تمسک یابد. البته اگر حفظ الفاظ صرف نباشد. » و امروز مهم ترین کارکرد تربیت حافظان قرآن باید همین معنا باشد.

پس، کلام الهی تنها برای جلوگیری از تحریف و نابودی به خاطر سپرده نمی‌شد تا با پیشرفت صنعت چاپ، حفظ قرآن بیهوده جلوه کند. بلکه انگیزه‌های گوناگونی برای حفظ قرآن کریم وجود داشته و دارد.

با عنایت به موضوع گسترش حفظ عمومی قرآن کریم باید با توجه به « نیاز »، « توان » و « ذائقه » مخاطبان برنامه ریزی شود؛ و الا با توجه به دشواری های حفظ و تثبیت آن برای عموم مردم، گسترش این مهارت، عقیم و بی نتیجه خواهد بود.

« گسترش حفظ قرآن کریم در سطح عمومی، عقیم خواهد بود، اگر در کنار سبک زندگی اسلامی و بر اساس نیاز مخاطب ارائه نشود. » و این مهم در عرصه و گستره عمومی حتماً نیازمند پیوست پژوهشی و برنامه ریزی درسی و آموزشی است.

« برنامه ریزی درسی » بخش از برنامه ریزی آموزشی است که طی آن اهداف، محتوای آموزشی، روش تدریس و ارزش یابی مشخص می شود. برنامه ریزی درسی فرایندی است که از نیازسنجی شروع و به ارزش یابی پیشرفت تحصیلی که نقطه اطمینان بخش یادگیری است ختم می شود.

تعیین اهداف آموزش حفظ که بر اساس نیاز سنجی انجام می گیرد، اولین گام در برنامه ریزی است. نیازسنجی فرایندی است که وضعیت موجود را با توجه به شاخصه های وضعیت مطلوب مورد بررسی قرار داده و ضرورت های تربیتی آن را مشخص می کند. این نیازها بر اساس مطالعه و شناخت مخاطب، نظرات علمی و دیدگاه های کارشناسان و شرایط موجود تعیین می شود و بر اساس آن اهداف قصد شده یک برنامه تعیین می گردد.

اکنون باید دید برای تعیین اهداف قصد شده برای برنامه حفظ قرآن کریم در دوره عمومی از کدام شیوه برای نیاز سنجی استفاده شده و بر این اساس چه اهدافی مشخص شده است؟ اما قبل از مشخص کردن اهداف، باید به ضرورت و امکان که دو شرط لازم برای هدف گذاری هستند، توجه دقیق شود.

ضرورت حفظ قرآن

در ضرورت و چرایی حفظ قرآن کریم چندان اختلاف نظری وجود ندارد. بحث بیشتر بر سر « امکان حفظ » است. علاوه بر آنچه درباره ضرورت حفظ قرآن کریم اشاره شد، خوب است ابتدا ببینیم قرآن کریم و روایات شریف در زمینه حفظ قرآن کریم چه دیدگاهی دارند و به این موضوع، چگونه نگریسته شده است؟

در قرآن کریم شاید تنها آیه ای که به صراحت به موضوع حفظ قرآن اشاره کرده همین آیه باشد :

بَل هُـوَ آیاتٌ بَیـناتٌ فِی صُدورِ الَّـذیـنَ اوتُوا الـعِلـمَ

بلکه این قرآن، آیات روشنی است، در سینه های کسانی که به آنها علم [الهی] داده شده است

وَ مایجـحَـدُ بِآیاتِـنا اِلَّا الـظَّالِـمونَ

و هرگز آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی کنند.

سوره عنکبوت، آیه 49

البته در تفاسیر شیعه از جمله تفسیر البرهان مصداق بارز صاحبان علم که قرآن بر سینه های آنان جای گرفته را « ائمه معصومین علیهم السلام » که جانشینان بر حق پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله هستند، معرفی می‌کند. علامه طبرسی در جوامع الجامع علاوه بر پیامبر و ائمه، دانشمندانی که قرآن را حفظ و در سینه های خود جای داده‌اند و معنای آن را در سینه های خود جا داده اند مصداق این آیه می داند. در این آیه معیت و همراهی آیات قرآن با علوم الهی در سینه های صاحبان خرد، نکته ظریف و مهمی است.

 در بخش روایات شریف، در باب حفظ قرآن کریم مطالب فراوانی را می توان ذکر کرد که به بیان یک مورد بسنده می شود. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

« اِنَّ الّـذی لَیـسَ فی جَوفِـه شَیءٌ مِـنَ الـقُـرآنِ، کَالـبَیـتِ الـخَـراب »

همانا کسی که اندرونش چیزی ازقرآن نیست، همانند خانه‌ای ویران است.

خانه دل آدمی بدون وجود نور قرآن، بی فروغ و ظلمانی است. این نور قرآن است  که در مسیر دشواری‌های دنیا می تواند چراغ راه باشد. و البته حفظ قرآن زمینه‌ای را مهیا می کند تا نور قرآن به مرور وارد قلب انسان شود.

در کلام رهبر معظم انقلاب

آنچه که از بیانات حکیمانه مقام معظم رهبری در دیدار جامعه قرآنی کشور با معظم‌له در 1390 درباره تربیت ده میلیون حافظ قرآن مطرح می شود را یک بار دیگر با دقت بخوانیم : « یکی از چیزهایی که می تواند تدبر در قرآن را به ما ارزانی بدارد، حفظ قرآن است. ما حافظ قرآن کم داریم. من قبلاً گفتم که در کشور ما حداقل باید یک میلیون نفر حافظ قرآن باشند - حالا یک میلیون که عدد کمی است نسبت به این جمعیتی که ما داریم - اما حالا چون دوستان الحمدللَّه یک مقدماتی فراهم کرده‌اند، کارهائی را مشغول شده‌اند و دارند برنامه‌هائی را فراهم می‌کنند برای اینکه ان‌شاءاللَّه حفظ راه بیفتد، ما هم امیدمان بیشتر شده و به جای یک میلیون، می گوئیم ان‌شاءاللَّه ما باید ده میلیون نفر حافظ قرآن داشته باشیم. » 5/5/1390

همان طور که ملاحظه می شود ایشان موضوع حفظ قرآن را « مقدمه تدبر » معرفی می کنند. لذا باید با همین نگاه حکیمانه به حوزه تربیت و یادگیری حفظ قرآن ورود پیدا کرد. چرا که غیر از این باشد، حفظ قرآن از ابزار هدایت به هدف تبدیل شده و محوریت تدبر و هدایت بودن قرآن به فراموشی سپرده خواهد شد. و این یعنی استحاله فرهنگی

امکان حفظ قرآن

با توجه به ضرورت تربیت و رشد و تعالی انسان از مرحله بودن ( بالقوه ) تا شدن ( بالفعل ) در منابع اسلامی به ویژه قرآن و حدیث، نمی توان تصور کرد که قرائت یا حفظ قرآن بدون درک معنا و تفکر در مفهوم آن و بدون تلاش و مجاهدت در عمل و تنها با خواندن مکرر الفاظ، چندان توفیق چشمگیر و اثربخشی حاصل گردد.

از این رو برای ممکن ساختن حفظ قرآن باید مخاطب یا مخاطبان را خوب شناخت. شناخت کمی و کیفی ایشان و گستره فعالیت و توجه به امکانات و توانایی ها در انتخاب این که « چه آیاتی را باید به چه مخاطبی آموزش داد؟ » کمک شایانی می کند.

این که بگوییم 14 میلیون دانش آموز ( از 7 ساله تا 18 ساله ) در طول یمسال تحصیلی حافظ جزء 30 قرآن بشوند قطعاً امری ناممکن است زیرا که نه ضرورت آن و نه امکان آن معلوم است و نه بر اساس شرایط و ضوابط اینکار عقلانی و منطقی است.

چند تذکر مهم:

1-با توجه به ضرورت تربیت و رشد و تعالی انسان از مرحله بودن ( بالقوه ) تا شدن ( بالفعل ) در منابع اسلامی به ویژه قرآن و حدیث، نمی توان تصور کرد که قرائت یا حفظ از فهمیدن و حتی عمل مستقل و تهی باشد. لذا در هیچ آیه و روایتی، قرائت و حفظ قرآن کریم، بدون درک معنا و توجه به فهم و اندیشه، ملاک و اعتبار چندانی ندارد.

در زمینه جدایی ناپذیری خواندن یا حفظ الفاظ قرآن، از درک معنای اولیه و نیز نهی مکرر از خواندن طوطی وار و بدون فهم و تدبر در قرآن، آیات و روایات فراوان است.

2-امکان حفظ قرآن در سنین کودکی، نباید منجر به سوء استفاده از این استعدادها به نفع اهداف خاص شود. محروم کردن دانش آموزان به ویژه در دوره ابتدایی به مدت یک تا سه سال از ادامه تحصیل و حفظ فشرده قرآن، از مصادیق روشن این نوع موارد است. ( این نوع برنامه ریزی ها جنبه عمومی ندارد. )

3-مقایسه کلاس های مدرسه با جلسات قرآن از جهات متعددی تفاوت دارد؛ لذا مقایسه مدارس با جلسات خاص قرآن، قیاسی مع الفارق است.

4-حفظ و یا قرائت ترجمه آیات به جای متن آیات و به تنهایی، توصیه نمی شود. ترجمه باید در کنار متن مطرح شود تا فرصت مقایسه و بررسی درجه صحت و سقم آن مشخص گردد.

منبع:مهر