عقیق:شاید برایتان جالب باشد که نخستین آیه
ای که بر پیامبر(ص) نازل شده است، چیست. در این خصوص نقل های گوناگونی بیان
شده است. اکثر مسلمانان، اتفاق نظر دارند[1]، نخستین آیه قرآن در غار حرا
نازل شد. این اتفاق به لحظه‌های اولیه بعثت پیامبر اسلام(ص) مربوط می‌شود
که جبرئیل بر ایشان نازل شده و آیات اولیه سوره «علق» را به آن حضرت(ع)
تعلیم داد.[2] در این جریان، سه آیه یا پنج آیه اول سوره علق نازل شد.[3]
علاوه بر این، سه قول دیگر نیز در خصوص نخستین آیه ای که بر پیامبر(ص) نازل شد، وجود دارد:
1-
نخستین آیاتی که نازل شد، مربوط به سوره «مدّثر» می‌شود. مستند این نظر،
روایتی است که جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده است: پیامبر خدا(ص) به من
فرمودند: «من در غار حرا بودم. پس از این‌که از غار خارج شده و به
وادی(دره) وارد شدم، ندایی شنیدم. به اطراف خود نگاه کردم (ولی چیزی
ندیدم). آن‌گاه به آسمان نگاه کردم، ناگهان جبرئیل را دیدم. دچار لرزه شدم.
سپس نزد خدیجه رفتم. با دستور من، مرا با جامه بپوشانند. در این حال بود
که خداوند این آیات را نازل کرد: ای جامه به خود پیچیده! بپا خیز و مردم را
انذار کن».[4]
البته
در این روایت، هیچ صحبتی در خصوص نخستین آیه ای که نازل شده به میان
نیامده است و شاید این برداشت و اجتهاد خود جابر بن عبدالله بوده است که
تصوّر کرده، این نخستین آیاتی بوده‌اند که نازل شده‌اند. همچنین در روایت
دیگری آمده است که پیامبر(ص) می‌فرمودند: «مدت زمانی، نزول وحی قطع شد تا
این‌که وقتی داشتم راه می‌رفتم، صدایی از آسمان شنیدم... سپس خدا این آیه
را نازل کرد...».[5] این روایت‌ها گویای آن است که سوره مدثر، نخستین
سوره‌ای نبوده که نازل شده است.
1- عده‌ای دیگر گفته‌اند: نخستیم سوره‌ای که بر پیامبر نازل شده است، سوره «حمد» است.[6]
بدون
تردید پیامبر اکرم(ص) به همراه همسرش و حضرت علی(ع) از ابتدای بعثت نماز
می‌خواندند و مسلم است که بدون سوره حمد، امکان خواندن نماز نیست. بنابر
این، باید زمان نزول سوره حمد را اوائل بعثت بدانیم. [7]
3- عده‌ای نیز گفته‌اند که نخستین آیه، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» است که نازل شده است.[8]
به
هر حال، می‌توان بین این چهار قول متفاوت به نوعی جمع کرد. بدین صورت که
بگوییم: نخستین آیاتی که بر پیامبر(ص) نازل شد، آیات اول سوره علق بوده و
نخستین سوره‌ای که به طور کامل و یک‌جا بر ایشان نازل گردیده، سوره «حمد»
بوده است. آیات اولیه سوره مدّثر نیز، نخستین آیات، پس از دوره فترت نازل
شده است. آیه «بسم الله» نیز در ابتدای هر سوره (غیر از سوره توبه) قرار
دارد و به طور طبیعی در صدر نخستین آیاتی که نازل شده، قرار داشته است.
شاهد این مدعا روایاتی است که سوره علق را نخستین سوره می‌دانند. در این
روایات آمده: «اولین چیزی که بر پیامبر نازل شد، بِسْمِ اللَّهِ
الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَق بود».[9]
پی نوشت:
[1].
معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج 1، ص 127، قم، مؤسسه نشر
اسلامی، چاپ دوم، 1415ق؛ سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص
106، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ دوم،1421ق.
[2].
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 69، مؤسسه
بعثت، قم، چاپ اول، 1374ش؛ البخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، محمد
زهیر بن ناصر الناصر، ج 1، ص 7، ح 3615، دار طوق النجاة، چاپ اول، 1422ق؛
العروسی الحویزی، عبد علی، نور الثقلین، محقق/مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج
5، ص 906، اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1415ق.
[3].
در روایت صحیح بخاری که از عایشه نقل کرده، به سه آیه اول سوره علق اشاره
شده ولی در منابع روایی شیعیه، به پنج آیه اول سوره علق اشاره شده است.
[4]. مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، محمد فؤاد عبدالباقی، ج 1، ص 144، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت.
[5]. ابوعبدالله، احمد بن محمد بن حنبل، مسند احمد، محقق: شعیب ارنؤوط، عادل مرشد و...، ج 22، ص 368، مؤسسه الرسالة، چاپ اول، 1421ق.
[6]. زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمرو، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 4، ص 755، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ سوم، 1407ق.
[7]. التمهید فی علوم القرآن، ج 1، ص 124- 127،.
[8]. محمد، رفعت سعید، تاریخ نزول القرآن، ص 50 - 51، منصورة، دارالوفاء، چاپ اول، 1422ق.
[9]. البرهان، ج 1، ص 69.
منبع:باشگاه خبرنگاران