عقیق:ماه مبارک رمضان ماه ضیافت رحمان از بندگان خود می باشد و خوان رحمت الهی در سراسر لحظه های آن گسترده است. بجاست که با نگاهی گذرا به سیره معصومان(ع) در این ماه رفتارهای فردی و اجتماعی آنان را سرمشق سلوک خود در این روزهای آسمانی قرار دهیم.
در گفتگویی با حجتالاسلام والمسلمین «محمدامین پورامینی» استاد سطح عالی حوزه، به این موضوع پرداخته ایم. آنچه در پی میآید ماحصل این گفتگوست:
به عنوان مقدمه بحث جایگاه خاص ماه مبارک رمضان را در بین دیگر ایام سال بیان کنید؟ چه رابطه ای بین سه ماه مبارک رجب و شعبان و رمضان قابل مشاهده است؟
ماه مبارک رمضان جلوه ای خاص از رحمت الهی است و ظرفیت بسیار بزرگی در خود نهفته دارد؛ دریچه ورود به ماه شعبان، ماه رجب قرار گرفته است و برای ورود به ماه مبارک رمضان باید از ماه شعبان وارد شد و عملاً رجب و شعبان مقدمه ورود به ماه مبارک رمضان است. به تعبیری بواسطه ماه امیرالمؤمنین(ع) که رجب باشد وارد ماه شعبان می‌شویم از حریم ولایت وارد حریم نبوت و پس از آن وارد ماه مبارک رمضان می‌گردیم.
همانطور که رسول اکرم(ص) فرمود: «انا مدینة العلم و علی باب‌ها و من اراد المدینة فالیدخل باب‌ها»[1] حریم و راه ورودی به ماه پیامبر و رمضان از راه امیرالمؤمنین(ع) است و با انضمام این دو می‌توان وارد حریم الهی شد.
در حدیث معروف سلسلة الذهب فرمودند: «کلمة لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی أمن من عذابی بشرطها و شروط‌ها و أنا من شروط‌ها»[2] به تعبیری توحید و ولایت دو روی یک سکه است، منهای بحث ولایت و رسالت، حقیقت وجود نوری امیرالمؤمنین(ع) با رسول اکرم(ص) یکی است، اگر این منضم به توحید شود، توحید معنای خودش را پیدا می‌کند. وگر نه اگر از هم جدا شوند زیر لوای توحید به کشتار مسلمین مشغول می‌شوند که الان می‌بینید سلفی‌ها و وهابی‌ها با شعار توحید مشغول به خونریزی و جنایت هستند.
واژه رمضان به چه معناست؟
رمضان از کلمه «رمض» گرفته شده است. وقتی آفتاب به سنگی بتابد و داغ شود، عرب به آن رمض می‌گوید. علت اتخاذ این کلمه گداختگی اندرون و دل است که به واسطه تابش نور الهی تغییر و تحول ذاتی و درونی پیدا می‌کند و قلب زمینه پذیرش حق و استعداد پرواز را پیدا می‌کند.
به واسطه رحمت خاصه ای که در ماه رمضان وجود دارد این ماه به قدری مورد توجه است که می‌فرمایند بگویید «شهر رمضان» و «ماه رمضان» و کلمه «رمضان» را به تنهایی بکار نبرید.
حالات اهل‌بیت(ع) در ماه رمضان چه تفاوتی با دیگر ایام سال داشت و چگونه دیگران را برای ورود به ماه مبارک رمضان آماده می‌کردند؟
حالات اهل‌بیت(ع) در ماه مبارک رمضان عوض می‌شد. اولاً قبل از رسیدن به ماه مبارک رمضان دیگران را برای ورود به این سفره پرفیض آماده می‌کردند. لذا خطبه‌ها و سخنرانی‌های خاصی از رسول اکرم(ص) و امیر المؤمنین(ع) در آخر ماه شعبان داریم مثل خطبه شعبانیه که بسیار پر مطلب است و شروح زیادی دارد که شرح مرحوم آقای شیخ الاسلامی و شرح آقای تویسرکانی، از جمله این شروح است؛ امیرالمؤمنین(ع) هم خطبه‌ای درباره ماه مبارک رمضان دارند و زمینه بهره‌گیری از ماه مبارک رمضان را بازگو کرده‌اند.
در کلمات دیگر بزرگان دین و ائمه معصومین(ع) نیز سفارشاتی در عظمتشان و چگونگی بهره گیری از ماه مبارک رمضان نیز بیان شده است. از باب نمونه امام صادق(ع) به فرزندان خود سفارش می‌کردند: «نهایت کوشش خود را بکار ببندید که در این ماه، روزی ها تقسیم می شوند و سر آمد عمرها و اجل ها نوشته می شود و در آن شبی است که به ارزش هزار ماه برتر و افضل است».
همچنین در روایتی امام رضا(ع) به أباصلت می‌فرماید: «ماه شعبان گذشت و روزهای آخر ماه شعبان است، کوتاهی‌های خود را جبران کن و بیشتر مشغول دعا و استغفار و تلاوت قرآن باش و از گناهانت توبه کن تا با خلوص در ماه مبارک رمضان وارد بشوی[3]».
سیره نبی مکرم اسلام(ص) در ماه مبارک رمضان چگونه بود و در منابع روایی ما از این سیره چه گزارشی شده است؟
مرحوم ابن طاووس نقل می‌کند که وقتی ماه مبارک رمضان فرا می رسید، رنگ چهره رسول خدا(ص) عوض می‌شد و حضرت بیش از اوقات دیگر مشغول نماز و دعا می‌شدند[4] و در دهه آخر ماه مبارک رمضان این حالات شدت پیدا می‌کرد به گونه ای که حضرت تمامی شب را مشغول عبادت و شب زنده داری بودند[5] و 10 روز آخر ماه مبارک رمضان را معتکف می‌شدند.[6]
در ایران اعتکاف بعد از انقلاب جان گرفت، در حالی که قبل از انقلاب منحصر به برخی طلاب مهذب ما بود اما الان دیگر در مراسم اعتکاف جا نیست. جا دارد که این اعتکاف در ماه مبارک رمضان هم فراگیر شود و اینطور نیست که اعتکاف حتماً باید در ماه رجب باشد اما نسبت به دهه آخر ماه مبارک رمضان سنت عملی پیامبر اکرم(ص) را داریم که اگر این سنت رونق پیدا نماید بسیار عالی است و چه بسا زمینه هم برای این کار بهتر باشد، چرا که مردم 20 روز روزه گرفته‌اند و آمادگی آنها هم بیشتر است.
لطفاً به برخی از مسائل مورد توجه در سیره عملی معصومین(ع) در ماه مبارک رمضان اشاره ای داشته باشید.
در ماه مبارک رمضان نمازهای مستحبی خاصی وجود دارد که این بزرگواران انجام می‌دادند. حالت مضاعف به خود می‌گرفت و نمازهایی در شبهای ماه مبارک رمضان مخصوصاً در شبهای قدر دارد که در کتب وارد شده است.
یکی از اموری که در ماه مبارک رمضان جلوه دارد، تلاوت قرآن است که اهل‌بیت(ع) در ماه مبارک رمضان نسبت به تلاوت قرآن توجه خاص داشتند و راجع به امام سجاد(ع) آمده است که ایشان در ماه مبارک رمضان چهل بار ختم قرآن می‌کردند.[7]
در حال حاضر بنده پدر دو شهید را در قم می‌شناسم که در حرم مشغول تلاوت قرآن می‌شود و روزی یک ختم قرآن انجام می‌دهد.
در کتاب "زمزم عارفان" نوشته آقای ری شهری که راجع به شرح حال مرحوم آیت الله بهجت است، ایشان به نقل از آیت الله بهجت در رابطه با مرحوم آیت الله آقا مهدی شیرازی که حافظ قرآن بودند می‌فرمودند "ایشان در ماه مبارک رمضان بعد از مغرب در حرم سید الشهدا تا سحر یک ختم قرآن انجام می‌دادند".
اهل‌بیت(ع) ضمن سفارش به قرآن به قرائت برخی از سوره‌ها سفارش داشتند. از حضرت سؤال می‌کنند در ماه مبارک رمضان خوب است هر چند روز یک ختم قرآن انجام دهیم؟ می‌فرمودند بیش از سه روز، یعنی اگر بتوانید روزی 10 جزء قرآن بخوانید.
مرحوم امام خمینی(ره) در ماه مبارک رمضان ملاقات‌ها را تعطیل می‌کردند و با آن سن بالا و مرجعیت و رهبری و مشکلات جنگ، روزی 10 جزء قرآن می‌خواندند. از امام باقر(ع) نقل شده که «لکل شیء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان»[8] که هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه مبارک رمضان است.
از بین سوره های قرآن به تلاوت این سوره ها در ماه مبارک رمضان سفارش شده است: سوره عنکبوت و روم در شب بیست و سوم ماه رمضان[9]، سوره قدر در وقت سحر و افطار[10]؛ قرائت هزار مرتبه سوره قدر در شب بیست و سوم[11] و تلاوت سوره دخان. در روایت آمده که فردی از امام باقر(ع) پرسید چگونه شب قدر را در هر سال بشناسم؟ حضرت فرمودند: وقتی که ماه رمضان آمد هر شب سوره دخان را بخوان، وقتی شب بیست و سوم فرا رسید به آنچه می خواهی، خواهی رسید.[12]
چگونه خواستن، از چه کسی خواستن و به چه اندازه‌ای خواستن از ارکان نهفته در هر درخواستی است اینجاست که سخن از درخواست از یگانه معبود قادر و تواناست، معصومین(ع) بر بشریت منت نهاده و نحوه در خواست را در قالب دعا به عالی ترین وجه ممکن نشان داده اند. در ماه مبارک رمضان دعاهای خاصی از آن بزرگوران به ما رسیده است که تنها به ذکر عناوین آن اکتفاء می کنیم: دعای افتتاح، دعای سحر، دعای امام سجاد(ع) در شبهای نوزدهم و بیست و یکم و دعا در وقت دیدن هلال ماه مبارک رمضان.
آداب افطار معصومین(ع) به چه صورت بوده است؟
چگونه افطار کردن و با چه چیزی افطار کردن از جمله مسائل جالب توجه در سیره رهبران دین اسلام است. از امام صادق(ع) نقل است که رسول اکرم(ص) در وقت افطار می‌فرمودند: «اللَّهُمَّ لَكَ صُمْنَا وَ عَلَى رِزْقِكَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا ذَهَبَ الظَّمَأُ وَ ابْتَلَّتِ الْعُرُوقُ وَ بَقِيَ الْأَجْرُ ؛ خدایا به خاطر تو روزه گرفتیم و به خاطر تو افطار کردیم از ما قبول کن[13]».
مولانا امیرالمومنین علی(ع) نیز در هنگام افطار این دعا را می‌خواندند:«بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ لَكَ صُمْنَا وَ عَلَى رِزْقِكَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ؛ خدایا به خاطر تو روزه گرفتیم و افطار بر روزی تو انجام دادیم تو شنوای دانایی[14]».
این بزرگواران با شیرینی و حلوا و اگر نبود با شکر گرفته شده از نی و اگر نبود با آب ولرم افطار می‌کردند[15] و می‌فرمودند: افطار با آب ولرم باعث پاکیزگی کبد و معده است و دهان را خوشبو می‌سازد و ریشه دندان و چشم را تقویت می‌کند.[16] در مورد حضرت امیر(ع) وارد است که ایشان دوست داشتند با شیر افطار کنند[17].
به چه اعمالی در شبهای ماه مبارک اهتمام داشتند؟
از دیگر اعمالی که آن بزرگواران مقید به انجام آن بودند، غسل در شبهای ماه مبارک رمضان بود. پیامبر اکرم(ص) در دهه آخر ماه مبارک رمضان هر شب غسل می کردند[18]. راجع به امام باقر(ع) نیز وارد است که ایشان در شبهای نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم و بیست و پنجم ماه غسل می‌کردند[19]. امام صادق(ع) در شب بیست و سوم، اول شب و آخر شب غسل می‌کردند[20].
* کمک به مستمدان
ابن عباس نقل می‌کند هر کس در ماه مبارک رمضان نزد پیامبر اکرم(ص) می‌آمد دست خالی باز نمی‌گشت[21] و یا در احوالات امام زین العابدین(ع) نقل شده است که حضرت در هر روز ماه مبارک رمضان صدقه می‌دادند[22].
* گذشت و توجه به زیردستان
گذشت و توجه به زیر دستان از امور مهم و مورد اهتمام ائمه معصومین(ع) است و این ویژگی در ماه مبارک رمضان جایگاه ویژه خود را داشت. از باب نمونه نقل شده است که وقتى ماه رمضان فرا مىرسيد، امام زین العابدین(ع) هيچ يك از غلامان و كنيزان خود را توبيخ نمىكرد، بلكه اعمال ناپسند آنها را يادداشت مىنمود و چون ماه رمضان به آخر مىرسيد، همه غلامان و كنيزان خود را جمع مىكرد و اعمال هر يك را به آنها ياد آورى كرده و از ايشان اقرار مىگرفت، سپس در ميان آنها مىايستاد و مىفرمود: اينك با صداى بلند بگوييد، اى على بن حسين، پروردگارت همه اعمال تو را همان گونه كه تو اعمال ما را گرد آوردهاى، جمع آورى نموده و نزد او كتابيست كه جز به حقّ سخن نمىگويد و هيچ عمل كوچك و بزرگى را فرو گذار نكرده و همه را گرد آورده است و تو همه اعمال خود را در نزد او حاضر مىيابى، همان طور كه اينك ما اعمال خود را نزد تو حاضر مىيابيم، پس عفو كن و در گذر تا خداوند هم تو را ببخشايد و از تو درگذرد وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ".
آنگاه خطاب به خدمتكاران خود مىفرمود: "من شما را بخشيدم، آيا شما هم از بديهاى من درگذشتيد؟ چون من فرمانروايى بد و ستمگر هستم كه تحت فرمان پادشاهى كريم، بخشنده، دادگر، نيكوكار و منعم قرار دارم".
پس غلامان و كنيزان با صداى بلند مىگفتند: "اى مولاى ما، تو هيچ بدى در حقّ ما نكردى، ولى ما طبق فرمانت از تو در مىگذريم"، در ادامه امام سجاد(ع) به آنها مىفرمود: "بگوييد، خداوندا از على بن حسين درگذر، همان طور كه او از ما گذشت و او را از بند آتش رهايى ببخش، همان طور كه او ما را از بند بندگى آزاد كرد". غلامان و كنيزان اين سخنان را مىگفتند، سپس امام همه آنها را در راه خدا آزاد مىكرد و روز عيد فطر به آنها آنقدر انعام مىداد كه آنها را بىنياز مىساخت[23].
* افطاری دادن
امام سجاد(ع) در ماه مبارک رمضان روزه می‌گرفتند و دستور می‌دادند گوسفندی را ذبح کرده، در دیگ بریزند و آبگوشتی آماده کنند. ایشان وقت غروب به دیگ‌ها سر می‌زدند و بوی آبگوشت را استشمام می‌کردند و می‌فرمودند کاسه‌ها را بیاورید و در تقسیم غذا هم شرکت می‌کردند. ایشان شخصاً کاسه‌ها را پر می‌کردند، پس از آنکه غذا تمام می‌شد خودشان با نان و خرما افطار می‌کردند[24].
برخی افراد در نذر افطاری چشم و هم چشمی می‌کنند یا بده بستان و معامله دنیایی می‌نمایند. برخی سفره‌ها به قدری رنگین است که جایی برای فقیر نیست و سر این سفره فرد بیچاره ای شرکت نکرده است. این سفره‌ها، سفره‌هایی نیست که آن بزرگواران فرموده‌اند، نمونه‌اش امام سجاد(ع) که برای خودشان آبگوشت نگه نمی‌داشتند. ایشان همواره می‌فرمودند: "روزه بگیرید تا گرسنگی را حس کنید و به یاد گرسنگان باشید".
تا انسان خودش گرسنگی و تشنگی را حس نکرده باشد، نخواهد فهمید که افراد بی بضاعت چه حالی دارند؛ سزاوار است که فقراء هم از این سفره‌های نذری بهره ببرند و تنها اغنیاء بر سر آن حضور نداشته باشند.
سیره ائمه در شبهای قدر چگونه بود؟
معصومین در شب های قدر، شب زنده دار بودند و نه تنها خود به احیاء آن می پرداختند بلکه خانواده و کودکان و فرزندان خویش را به بیدار ماندن و مناجات کردن در آن وا می داشتند. روایت کرده اند که رسول خدا در شب بیست و سوم ماه، خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار می کردند و پس از بیداری به صورت آنها آب می‌پاشیدند[25].
حضرت زهرا(س) در این شب‌ها غذای کمتری به فرزندان می‌دادند که شب خوابشان نبرد و سپس می‌فرمودند: "محروم کسی است که از خیر این شب محروم بماند"[26]. در نقلی از امام صادق(ع) وارد است که ایشان در ماه رمضان بیمار شدند و در شب بیست و سوم فرمودند رخت خواب من را به مسجد ببرید و ایشان را به مسجد منتقل کردند و آن شب را به احیاء گذراندند[27].
وظیفه نظام و جامعه در حفظ احترام و حرمت ماه مبارک رمضان چیست؟
نظام وظیفه دارد که مظاهر اجتماعی به سوی سلامتی بیشتر سوق دهد و نمی‌تواند دست روی دست بگذارد و بگوید من در مسائل خصوصی مردم دخالت ندارم. مسائل خصوصی مردم در خانه آن‌هاست و کسی وظیفه ندارد که سرک بکشد؛ اما بد حجابی و بی حجابی بازتاب اجتماعی و فرهنگی دارد یا گناه علنی که کسی شراب بخورد و عربده بکشد یا کسی علنی روزه خواری کند قابل پیگیری است.
نظام اسلامی نمی‌تواند دست روی دست بگذارد و بگوید من دخالت نمی‌کنم. کار او این است که سلامت اجتماعی حفظ شود و حریم الهی شکسته نشود که اگر شکسته شد قابل جمع شدن نیست.
نجاشی شاعر امیرالمؤمنین(ع) است و می‌توانیم او را مسئول تبلیغات دستگاه امام(ع) بدانیم. نجاشی دوستی داشت که او را فریب داد و همراه با او به روزه خواری و بدمستی پرداخت. مردم متوجه این عمل ناشایست شدند و آنها را نزد مولا علی(ع) بردند. اقوامش به امیرالمومنین(ع) گفتند او وصل به حکومت شماست و آبرو دارد، از مجازاتش بگذرید. حضرت فرمودند: در حکم خدا جای شفاعت نیست، حد شرابخواری هشتاد ضربه شلاق است و آن را جاری کنید. حضرت پس از جاری شدن حد فرمودند: بیست ضربه دیگر بزنید چون حرمت ماه رمضان را شکسته است[28].
لذا دستگاه حکومتی وظیفه دارد سلامت اجتماعی در خصوص ماه مبارک رمضان را به نحو اعلی رعایت کند و نسبت به حفظ و شکسته نشدن این حریم نقش مؤثر داشته باشد.
پی‌نو‌شت:
[1] أمالي صدوق ، ص: 345
[2] -صحيفة الإمام الرضا عليه السلام، ص: 40
[3] - وسائل الشیعه ج 10 ص 305 ، حدیث 1348
[4] -اقبال الاعمال ، سید بن طاوس ؛ص 70
[5] - من لا یحضره افقیه، ج 2 ص 156 حدیث 2018
[6] - از امام صادق علیه السلام نقل شده است:« یکبار رسول خدا در دهه اول ماه رمضان به اعتکاف نشستند و در رمضان دیگر در دهه دوم و در رمضان پس از آن در دهه سوم اعتکاف کردند و بعد از آن همیشه در دهه آخر رمضان به اعتکاف می نشستند، بحار الانوار ج 98 ص 4 و 150»
[7] -بحار الانوار مجلسی ؛ج5 ص 98
[8] - عیون اخبار الرضا ج ص ص 51 حدیث 198
[9] -ثواب الاعمال شیخ صدوق 129/1
[10] - بحار الانوار ج 98 ص 165
[11] - بحار الانوار ج 97 ص 344
[12] - مصباح المتهجد ص 571
[13] -كافي ج4، ص: 95
[14] - بحار الانوار ج40، ص: 339
[15] -بحار الانوار ج 96، ص 315
[16] - وسائل الشیعه ج 10 ص 158، حدیث 1305
[17] - بحار الانوار ج 98 ص 12
[18] - بحار الانوار ج 98، ص 12
[19] - بحار الانوار ج 98، ص 58
[20] - بحار الانوار ج 98 ، ص 160
[21] - المناقب ج 4 ص 68
[22] - بحار الانوار ج 96 ص 363
[23] - بحار الانوار ج 96 ص 317
[24] - اقبال الاعمال ص 64
[25] - دعائم الاسلام ج 1 ص 282
[26] - دعائم الاسلام ج 1 ص 282
[27] - بحار الالنوار ج 98 ص 169
[28] - الغارات / ترجمه آيتى، ص: 201
منبع:حوزه