عقیق: به مناسبت فرا رسیدن چهارشنبه آخر سال که میان ما ایرانی ها به چهارشنبه سوری معروف است با حجت الاسلام علی مصلح، مدیر مدرسه علمیه پیامبر اعظم(ص) شهرستان دشتی بوشهر در خصوص این مراسم و جایگاه آن در سنت های اسلامی به گفتگو نشسته ایم؛ گفتگوی ما با این محقق ادیان باستانی و باورهای ایرانی از نظرتان می گذرد:

روشن کردن آتش و به طور کلی سنت های رایج در چهارشنبه آخر سال (چهارشنبه سوری) از کجا نشات گرفته است؟

سنت چهارشنبه سوری در میان زرتشتیان ( ایرانیان باستان) از سه باور نشات گرفته بود؛ بازگشت فَروَهرها(ارواح) در چهارشنبه آخر سال، فراخوان برای بیدار شدن ایزد رفیث وند و توبه سیاوش.
زرتشتیان معتقد بودند در چهارشنبه آخر سال ارواح مردگان آنها به خانه های خود باز می گردند و برای همین آتش هایی می افروختند تا هر یک از ارواح خانه خود را پیدا کند و به آنجا برود. همچنین آنها جشنی در پایان سال برگزار می کردند که بر اساس آن ایزد رفیث وند را فرا می خواندند.
 
فرا خواندن ایزد رفیث به چه معنا است؟

ایرانیان باستان برای هر قدرت و نیرویی، صاحبی به نام ایزد (خدای خیالی) قائل بودند. آنها در واقع باورهای طبیعت پرستی داشتند. مثلا اگر در جنگی پیروز می شدند می گفتند ایزد بهرام ما را کمک کرد. به همین منظور چهارشنبه پایان سال که هوا رو به گرما می رفت، آتشی می افروختند و ایزد رفیث وند (گرمای نیمروزی) را که معتقد بودند در زمستان برای گرم نگه داشتن ریشه های درختان به زمین فرو می رود تا آنها خشک نشوند، را فرا می خواندند.
 
آیا اقوال دیگری در خصوص منشا چهارشنبه سوری وجود دارد؟

بله، برخی آن را به توبه سیاوش (که فردوسی به آن اشاره می کند) نسبت می دهند و برخی از اساس نسبت دادن چهارشنبه سوری را به ایران باستان رد می کنند و می گویند اصلا در گاه شماری گذشته روزهای هفته ما چهارشنبه نداشتیم و روزها به صورت هفتگی و ماهانه بوده و هر روزی از ماه، نام های دیگر داشته و نامگذاری ایام هفته بعد از اسلام باب شد. برخی دیگر هم بیان می کنند اصلا پریدن از روی آتش با احترامی که ایرانیان باستان برای آتش قائل هستند، در تضاد است و مراسم چهارشنبه سوری جزو ایین باستانی زرتشتیان نیست.

عده ای نیز اعتقاد دارند در گذشته میان ایرانیان باستان آزمایشی به نام "ور" وجود داشت که بر طبق آن هر فردی برای راستگویی خود باید از میان آتش برافروخته ای عبور می کرد یا سرب داغ روی سینه او می رختند و اگر او زنده می ماند، مشخص بود که او فردی راستگوست و ایزد "اشه" او را نجات داده است.(فردوسی به این مطلب اشاره کرده است)

اما بعضی نیز اظهار می کنند برافروختن آتش در میان ایرانیان در چهارشنبه پایان سال به نوعی برای گندزدایی و ضدعفونی کردن محیط زندگی بود نه چیز دیگری. عده ای دیگر نیز بیان می کنند از آنجا که ایرانیان باستان مراسمی برای مُردگان خود نمی گرفتند، تنها برای سیاوش چهارشنبه آخر سال آتش روشن کرده و یاد او را به این صورت گرامی می داشتند.
 
آیا قول و نظری هم وجود دارد که مراسم چهارشنبه سوری را به دین نسبت داده و در واقع برای آن منشأ دینی قائل شده باشند؟

بله؛ برخی از افراد مراسم چهارشنبه سوری و روشن کردن آتش را به قیام مختار ثقفی نسبت داده اند و گفته اند قیام او چهارشنبه بوده و برای اعلام قیام، یاران مختار به پشت بام رفته و آتش روشن کردند؛ که البته جای شک و تردید در سند این قول وجود دارد.
 
به طور کلی آیا در اسلام تایید یا ردی بر مراسم چهارشنبه سوری ایراد شده است یا نظری در این باره وجود ندارد؟

ببینید در این خصوص تصریحی در دین اسلام وجود ندارد یعنی نه رد و نه تایید؛ اما بی شک اگر اساس سنت های چهارشنبه سوری را بر مطالب باطل مانند بازخوانی ایزد رفیث وند، جلوگیری از گمراهی ارواح و ... بدانیم و بر این باور آن را بپذیریم، این با آموزه های اسلامی ما در تضاد است و مشکل به وجود می آید. به طور کلی ایرانیان باستان معتقد بودند آتش، ایزدی است که عبادت های آنان را به دست اهورامزدا می رساند و به همین منظور تقدس خاصی برای آتش قائل بودند.
 
آیا می توان در اسلام سنت هایی یافت که جایگزین مراسم چهارشنبه سوری کرد؟

این گونه که بگوییم دستوری در این زمینه وارد شده، نه نداریم؛ اما سنت های پسندیده ای که برای نظافت و بهداشت وجود دارد، و مورد تایید اسلام است می توان جایگزین مناسبی باشد. به طور مثال ایرانیان باستان برای دفع جادو و سحر، آتش روشن می کردند و حال آنکه روشن کردن آتش می تواند به بهداشت محیط زندگی کمک کند. بنابراین بستگی به دید مخاطب دارد. اما نمادهایی که از مراسم با آتش صدا بر می آورد، حاکی از آن است که اینها اسلامی نیست و سابقه آریایی دارد.