عقیق:آغاز سفر در اين سفرنامه شهر صنعاء بوده و از راه خشكي، پس از عبور از قريه شُجَينه، روستايي در يمن در سرزمين‌هاي راميه عليا، و سفر دريايي از بندر حُدَيْده در ساحل درياي سرخ در ۲۵۰ كيلومتري صنعاء تا جده ادامه يافته است؛ نويسنده زاده ۱۱۹۰ق. در شهر صنعاء و از محدثان، تاريخ‌نگاران، اديبان و فقيهان شهير زيديه در كشور يمن بوده است. وي تحصيلات خود را نزد پدر آغاز كرد و از دانشوران يمن از جمله محمد بن علي شوكاني (م. ۱۲۵۰ق.) بهره برد و به سال ۱۲۶۸ق. در ۷۸ سالگي درگذشت.
وي در اين سفرنامه با ريزبيني به وصف شرايط سفر دريايي و سختي‌هاي آن و مقايسه‌اش با سفرهاي زميني پرداخته است. وصف دقيق كشتي‌ها و ادوات آن‌ها با ترسيم نقشه فني كشتي‌ها چگونگي غواصي و صيد ماهي و مباحثي درباره دريانوردي در آن روزگار، وصف دقيق جغرافيايي و اقليمي و سياسي شهرهاي ميان راه، توضيح عادات و رسم‌ها وخلق و خوي مردم بعضي مناطق به ويژه مكه و مدينه، معرفي كارگزاران (و چگونگي حكمراني آن‌ها، و همچنين رسيدگي مأموران به حرمين شريفين از موضوعات سفرنامه هستند.
شرح مسيرهاي آبي و خشكي و بنادر و جزاير مسير حج و معرفي حيوانات و گياهان و شرايط جوّي از مباحث جغرافيايي و اقليمي كتاب به شمار مي‌روند؛ در مبحث جدّه، شرح ديده‌هاي نويسنده از قبر منسوب به حضرت حواء و ويژگي‌هاي شهر و مردم آن آمده است.
مطالب درباره مكه و مدينه به‌گونه دقيق‌تر آمده و بخشي مفصل را به خود اختصاص داده‌اند. نويسنده فاصله ميان جده و مكه را دو روز گزارش داده است. بخشي از آگاهي‌هاي نويسنده در اين بخش داراي آمار و ارقام هستند. او ابعاد كعبه را بيان كرده و سپس درهاي مسجدالحرام، مقام‌هاي مذاهب چهارگانه اهل سنت و موقعيت جغرافيايي آن‌ها را شمرده و ايجاد مقام‌هاي يادشده را گونه‌اي بدعت و عاملي براي تفرقه مسلمانان دانسته كه حكومت بني‌عباس به سبب دشمني با خاندان علي(ع) و فاطمه زهرا (س) بنا كرده است. مؤلف نقشه‌هايي از مكه را رسم نموده است. وي در يكي از نقشه‌هاي كعبه، به ذكر جهت قبله شهرهاي گوناگون جهان پرداخته است؛ چنان‌كه ميان مقام ابراهيم و در كعبه را جهت قبله خراسان از جمله خوارزم ياد كرده است. درباره ديگر مناطق اسلامي نيز همين شيوه را در پيش گرفته است. نويسنده در اثناي مباحث كعبه، فضيلت‌هاي ويژه برخي مقام‌هاي پيرامون آن را نيز به احاديث و آيات مستند كرده است.
در مباحث مدينه، موقعيت دقيق جغرافيايي شهر، نام‌ها و موقعيت كوه‌ها و محل قبور شهدا در پيرامون مدينه را توضيح داده است. در اين بخش نيز مانند كعبه، نقشه‌هايي از حرم نبوي رسم كرده است. وصف فضاي داخلي حرم، محراب، منبر، روضه و همچنين قبر منسوب به حضرت فاطمه زهرا (س) و چينش قبر مطهر پيامبر (ص) و قبور ابوبكر و عمر از مطالب اين بخش هستند. در كنار اين مطالب، به بيان فضيلت زيارت قبر پيامبر (ص) و ديگر قبور پرداخته و آن را به پشتوانه روايات، از منابع اهل سنت شمرده و نيز به اجماع علما، از سنت‌هاي پيامبر دانسته است. ياد كردن از برخي رخدادهاي تاريخي مانند حمله ابوطاهر قرمطي* (۳۱۷ق.) به حجاز، از مطالب تاريخي اين بخش است. در پايان مطالب مربوط به مكه و مدينه، بخشي به مقايسه فضيلت مكه و مدينه و نماز در حرمين و گزارش سخنان دانشوران در اين باب اختصاص يافته و مورد نقد و بررسي قرار گرفته است.
بخش‌هايي از كتاب، به آداب و رسم‌ها و ويژگي‌هاي كاروان‌هاي حاجيان مناطق گوناگون اختصاص يافته است؛ مانند چگونگي محمل مصري و شامي و تشريح سنت برخي حج‌گزاران در تزيين و تجهيز شتر با هدايا و شماري از ديگر رسم‌هاي ويژه ورود به مكه. نويسنده در فصول گوناگون كتاب و گاه به مناسبت ورود به منطقه ياشهري، به معرفي دقيق فقيهان و دانشوران نامدار مناطق گوناگون و آثار آن‌ها پرداخته است.
از ويژگي‌هاي اين كتاب، طرح مباحث علمي و فقهي از منظر فقه زيديّه است. از آن جا كه نويسنده در شمار فقيهان بوده، اشاراتي بسيار به مباحث فقهي در باب حج دارد. همچنين در حين سفر به مناسبت برخورد با موضوعات گوناگون، به بيان مباحث فقهي و شرعي به علاوه نقد و نظر در آن‌ها پرداخته و آراي دانشوران را بررسي و سرانجام بهترين نظريه را انتخاب و ارائه كرده است.
كتاب بلغة المرام را عبدالله محمد حبشي و حسني محمد ذياب تحقيق كرده‌اند و پاورقي‌ها و منابع ذيل صفحات حاصل كوشش آن‌ها است. نشر دار السويدي ابوظبي به سال ۲۰۰۶م. اين اثر را در قطع وزيري و ۲۲۵ صفحه چاپ كرده است. نكته شايان توجه، ثبت نادرست تاريخ ولادت و وفات نويسنده روي جلد كتاب است.

منبع:حج

211008