متن مباحث مطرح شده در چهل و سومین جلسه فقه مسجد در ذیل می ‌آید.

خلاصه جلسه قبل

تا به حال سه موضوع از موضوعات فقه مسجد بررسی شده است؛

*موضوع اول؛ تعریف هایی پیرامومن مسجد بود از مسجد و مصلّی و معبد و جامع.

*موضوع دوم؛ بیان تحقق مسجد و بقاء آن و زوال آن و خروج آن از مسجدیت بود.

*موضوع سوم نیز در مورد خود مسجد و در باب اجزاء مسجد بود که پانزده موضوع از اجزاء مسجد با عنوان«زمین مسجد و دیوار مسجد و سقف مسجد و سطح و پشت بام مسجد و محراب مسجد و مناره مسجد و در مسجد و منبر مساجد و سرداب مساجد و صحن مسجد و حریم مسجد وضوخانه و مرافق مسجد و آلات مسجد و اموال آن» مطرح شد.

یک بحث هم در مورد هیأت و شکل مسجد است که ممنوعیت خاصی وجود ندارد جز اینکه برخی گفته اند مثل معابد و کلیساهای اهل کتاب نباشد.

احکام مسجد

از امروز به موضوع چهارم «احکام مسجد» وارد خواهیم شد و آن عبارت است از امور یا کارهایی که در ارتباط مسجد حرام و یا اموری که در این ارتباط، واجب است و امور مستحب در این مورد و اموری که مکروه می باشند.

افعال حرام در مورد مسجد

ده امر مهم را بررسی خواهیم کرد که اولین از محرمات قضیه «تخریب مسجد در شرایط عادی» می‌باشد که هیچ مفسده ای در تخریب نیست و هیچ مصلحتی برای تخریب نیست.

همه می دانیم که انسان نسبت به غیر وقف و غیر مسجد اختیار دارد که ملکش را تغییر دهد یا خراب کند چرا که قاعده ای اینجا حاکم است که می گوید «الناس مسلطون علی اموالهم» هر کسی بر اموال خودش اختیار تام دارد.

صدق عنوان عام وقف بر حرمت تخریب مسجد

یک بحث درمورد عنوان کلی «وقف» می باشد، در باب وقف تا مصلحتی ایجاب نکند و تا مفسده ای در کار نباشد، هر گونه تغییری در وقف جایز نیست.

دلیل آن نیز عمومات باب وقف است که آن را کاملا منضبط کرده است «الوقوف علی حسب ما یوقفها أهلُها» یعنی بر خلاف نظر واقف هیچ دخل و تصرفی جایز نیست، مگر ضرورتی باشد که مطرح شده است.

بعلاوه در باب وقف روایاتی نیز وجود دارد که هر کس که ایمان به خدا دارد حق تغییر در وقف ندارد البته این روایات وقف امام علیه السلام را بیان می کند ولی محتمل است که در مورد عنوان کلی وقف باشد و لذا این تنها موید است نه دلیل.

در خصوص مسجد دلائل دیگری نیز مطرح است که یکی از آنها فقط موقوفات است و مسجد هر چند فقط  با وقف مسجد می شود و از این جهت مسائل عام وقف بر آن شامل است و لذا در اینجا با توجه به اینکه مصلحت خاصی در تخریب نیست در شرایط عادی تخریب مسجد یکی از محرمات است مگر چهار مورد که بحث جواز تخریب و بلکه وجوب آن مطرح است؛ ولی عناوین عام دیگری نیز در حرمت تخریب مسجد مطرح است.

آل خلیفه در بحرین الان مسجد را آتش می زند لودر می آورد و مسجد را با خاک یکسان می کند و از این کارها می کند یا داعش از این کارها زیاد می کند یا اسرائیلی ها که در مورد بیت المقدس به بهانه معبد سلیمان و پیکر سلیمان بنا بر تخریب آن کرده اند، همه اینها حرام است هر چند جهات سیاسی و ایدولوژیکی خاصی نیز از این کار دنبال می کنند.

دلائل حرمت تخریب مسجد

*دلیل اول؛ همان دلیل مطلق وقف است

*دلیل دوم؛ ظهور آیه قرآن در حرمت تخریب مسجد

(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى  فِي خَرَابِهَا أُولَ ئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَن يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ)

ﻭ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﺳﺘﻤﻜﺎﺭﺗﺮ ﺍﺯ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻣﻰ  ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺑﺮﺩﻥ ﻧﺎم ﺧﺪﺍ ﺩﺭ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺧﺪﺍ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﻯ ﻛﺮﺩﻧﺪ ، ﻭ ﺩﺭ ﺧﺮﺍﺑﻰ ﺁﻧﻬﺎ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ؟ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ [ ﻣﺮﺍﻛﺰ ﻋﺒﺎﺩﺕ ] ﺩﺭﺁﻳﻨﺪ ، ﺟﺰ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺗﺮﺱ [ ﺍﺯ ﻋﺪﺍﻟﺖ ﻭ ﺍﻧﺘﻘﺎم ﺧﺪﺍ ] . ﺑﺮﺍﻯ ﺁﻧﺎﻥ ﺩﺭ ﺩﻧﻴﺎ ﺧﻮﺍﺭﻯ ﻭ ﺯﺑﻮﻧﻰ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺁﺧﺮﺕ ﻋﺬﺍﺑﻰ ﺑﺰﺭﮒ ﺍﺳﺖ

(سوره بقره آیه 114)

«سعی یعنی؛ «عمد فی خرابها» یعنی در خراب کردن مساجد هم قصد هدم و نقض مساجد است به معنی منهدم و ویران کردن آن؛ هم صدر آیه که تعبیر «أظلمُ» دارد که ظالم ترین افراد اوست که این کار را انجام می دهد که نشان می دهد بارزترین مصادیق ظلم تخریب مسجد است و هم در ذیل آیه نیز وعده خزی در دنیا و عذاب در آخرت می دهد که نشانگر حرمت این فعل است، فلذا صدر و ذیل آیه نشان دهنده حرمت تخریب مسجد می باشد.

*دلیل سوم؛ مسجد شعائر الله است

شعائر الله یعنی نشانه دین است، مثل کعبه و مسجد که شکی در شعائر الله بودن این موارد نیست و ازطرفی نیز هر معبدی جای مقدّسی است و تعظیم مسجد به این است که خرابش نکنیم و هتک حرمت مساجد ومقدّسات نیز حرام است و از این جهت نیز تخریب مسجد نیز در شرایط عادی هتک مسجد است و حرام است و می توانیم در یک کلام تمام احکام مسجد را به این جهت برگردانیم که «حفظ حرمت مسجد واجب است و هتک حرمت آن حرام است.»

در روایت ابواب مسجد با این تعبیر تعظیم وهتک مسجد بسیار مواجه می شویم.

*دلیل چهارم؛ مسجد ملک طلق واقف نیست

مسجد بعد از وقف متعلق به مسلمین است و از این جهت بدون جلب رضایت همه مسلمین دخل و تصرف درآن حرام است چرا که دیگر ملک طلق واقف نیست، مگر اینکه واقف زمین را برای مسجد  وقف کند ولی بناء را وقف نکند که در این حالت فرق ندارد.

احتمالات بعدی نیز در مورد مالک مسجد مطرح است این که مسجد ملک خداست در این حالت نیز ما حق نداریم در ملک خدا هر تصرفی خواستیم انجام دهیم البته ملک خدا دو جور است؛

*یکی مباحات اصلیه است که هرکسی «سبق الیه» حقی پیدا می‌کند هر کس احیاء کرد مالک آن می‌شود.

*دوم مالکیت خدا در ملکیت خمس که یک ششم این یک پنجم مال خداست و اختیار آن در دست ولیّ خداست و کسی حق ندارد بدون، صلاح‌دید او نمی تواند دستبرد داشته باشد و در عصر غیبت نیز در اختیار ولی الله و فقیه جامع الشرایط است مسجد نیز از این قسم دوم می‌شود.

احتمال بعدی این است که ملک، ملک مسجد است و مسجد مالک باشد و به نظر ما نیز این سخن صحیح است چرا که ملکیت امر اعتباری است و لذا تصرف در این حالت نیز تصرف در ملک غیر می باشد.

احتمال بعدی این است که مال است ولی ملک کسی نیست و این نیز چون متعلق به نمازگزاران است تصرف بدون رضایت آنها جایز نیست

حرمت تصرف در مال غیر

بفروشد، تغییر دهد، اجاره دهد یا تصرفی که هیچ کدام از اینها نیست را انجام دهد چون تصرف در ملک غیر است بدون رضایت غیر و اجازه او و رعایت مصلحت او حرام است و دلیل عدم جواز تصرف ملک غیر نیز پر واضح است و همه أدلّه اربعه اینجا موجود است حتی دلیل عقلی نیز داریم.

تصرف در ملک غیر هم قبح عقلی دارد وهم اجماع فقها بر این مطلب قائم است و هم آیه {لاتأکلوا اموالکم بینکم بالباطل} این را شامل است که هر نوع تصرف ناحقی را می گیرد و  روایاتی متعددی داریم که «لا یجوز(لا یحل) لأحد أن یتصرف فی مال غیره إلّا بإذن مالکه» و تخریب مسجد نیز تحت این عنوان تصرف در مال غیر قرار می‌گیرد.

استثنائات حرمت تخریب مسجد

در این موارد تخریب مسجد حرام نیست:

*اول؛ کلّ مسجد یا قسمتی از آن در شرف انهدام باشد به همان مقدار که مشرف شده تخریب آن جائز است و اینجا فقهاء اتفاق دارند.

دلیل جواز: مصلحت انهدام که هم مصلحت خود مسجد است که قسمت های دیگر آن آسیب نبیند و هم مصلحت نماز گزاران و هم مصلحت عابرین و مترددین از آن منطقه را در برمی گیرد و در بعضی موارد تخریب مسجد واجب است.

موارد استثناء دیگری نیز وجود دارد که إن شاءالله در جلسه بعدی مطرح خواهیم کرد.