همان طور که مستحضرید، در مباحث اعتقادی، سه بخش اصول معارف، اصول عملی یا فقهیات و اخلاقیات داریم؛ اما تاکنون بیشتر به جنبه دوم و به خصوص جنبه سوم یعنی بُعد فقهی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) پرداخته شده است و جنبه معرفتی از یاد رفته است؛ حالا به مناسبت ایام فاطمیه ضمن اینکه می‌خواهیم به ابعاد اخلاقی حضرت زهراء (سلام‌الله علیها) بپردازیم، جنبه معارفی حضرت را مورد توجه قرار بدهیم. نظر شما در این باره چیست؟

درباره معرفت فاطمی(س) با شاهد مثال صحبت را آغاز می‌کنم. زمانی وجود مبارک امیرالمؤمنین(ع) مناظره‎ای با حضرت زهرا(س) داشتند. در این مناظره امام علی(ع) هر فضیلتی بیان می‌کردند، حضرت زهرا(س) در قبال آن فضیلت دیگری را برای خود معرفی می‌کردند. کار تا جایی رسید که على علیه‌السلام فرمود: من نور آفرینش و روشنایى آن هستم و حضرت فاطمه علیها‌السلام فرمود من فاطمۀ زهرایم. آنگاه پیغمبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم به فاطمه‏اش فرمود: «یَا فَاطِمَةُ قُومِی‏ وَ قَبِّلِی‏ رَأْسَ‏ ابْنِ عَمِّکَ فَهَذَا جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ عَزْرَائِیلُ مَعَ أَرْبَعَةٍ آلَافِ مِنَ الْمَلَائِکَةُ یُحَامُونَ مَعَ عَلِیٍّ ع وَ هَذَا أَخِی رَاحِیلُ وَ دَرْدَائِیلُ مَعَ أَرْبَعَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَنْظُرُونَ بِأَعْیُنِهِم‏؛ اى فاطمه، برخیز و سر پسرعمویت على را ببوس، در اینجا چهار فرشته مقرّب خداوند یعنى جبرئیل و میکائیل واسرافیل و عزرائیل با چهار هزار فرشته حمایت از على مى‏‌کنند و او را پشتیبانى مى‌‏کنند و این برادرم راحیل و دردائیل باچهار هزار فرشته دیگر براى دیدن این مناظره اجتماع کرده‌اند. بعد از فرمان رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم، حضرت زهرا علیهاالسلام برخاست و سر مبارک امیرالمؤمنین علىّ بن ابى‏طالب علیه‎السلام را در مقابل پیغمبر اکرم(ص) بوسید و فرمود: اى اباالحسن؛ به حقّ رسول خدا(ص) از پیشگاه پروردگار و از ساحت مقدّس شما و پسر عمویت عذرخواهى می‌کنم.

اخلاق زیبای آسمانی برگرفته از معارف آسمانی است
بنابراین وقتی حضرت زهرا(س) مقام والای امیرالمؤمنین(ع) را از کلام پدر بزرگوارشان می‌شنوند، نسبت به معرفت ایشان تواضع نشان می‌دهند و با این حالت از این مفاخره عذرخواهی می‌کنند. بله از این دست روایات در منابع حدیثی شیعه و سنی بسیار زیاد یافت می‎شود که باید این جنبه‎ها را مدنظر داشت. و باید این نکته را اذعان داشت، جنبه‌های اخلاقی زمانی معنا پیدا می‌کند که نشأت گرفته از معرفت باشد و هر رفتاری را نمی‌توان به عنوان اخلاق اسلامی تلقی کرد؛ لذا می‌بینیم خداوند در آیات بسیاری از قرآن، ایمان را مقدم بر عمل صالح می‌کند و می‌فرماید «وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحات‏». حضرت زهرا(س) و سایر اهل عترت(ع) وجود مقدسی بودند که اخلاقیات‌شان مبتنی بر معارف ناب آسمانی بود، به این دلیل اخلاقیات‌شان زلال است. در واقع کسی که جنسش از جنس آسمان و معارف او آسمانی باشد، اخلاقیات او نیز آسمانی و لطیف خواهد بود چرا که همان طور که عرض کردم، اخلاقیات از ایمانیات و معرفت سرچشمه می‌گیرند.

از دیدگاه شما معرفت حضرت فاطمه(س) را در چه موضوعاتی می‎توان یافت؟
معرفت حضرت زهرا(س) به گمان من در سه محور دیده می‌شود: اول، معرفت نسبت به خداوند متعال، بعد معرفت نسبت به رسول‌الله(ص) و نیز معرفت نسبت به ولیّ و امام زمانه. این معرفت وقتی در فردی استحکام پیدا کند، در رفتارهای شخص وی جلوه خواهد کرد. بنابراین در زندگی حضرت زهرا(س) ساده‌زیستی و دوری از تجملات و محبت به همسر و فرزندان یک شاخص رفتاری حساب می‌شود. به عنوان مثال امیرالمؤمنین(ع) در کلامی فرمودند «هیچ گاه زهرا (س) از من چیزی نخواست تا مبادا که در حد توانم نباشد.»

همسرداری  و خانه‌داری حضرت زهرا(س) بهترین الگوی خانواده‌‌هاست
اکنون بسیاری از روابط و اخلاقیات در خانواده‎ها با تهدیدات زیادی مواجه شده است. چه الگوهای رفتاری در زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها جهت ارتقای اخلاقیات خانه وجود دارد؟
به عنوان نمونه به بُعد همسرداری حضرت زهراء (سلام‌الله علیها) اشاره کنم؛ همسرداری و خانه‌داری حضرت زهرا(س) یکی از ویژگی‌های مهم رفتاری ایشان است تا جایی که امیرالمؤمنین(ع) در کلامی نزدیک به چنین مضمونی فرمودند که تمام مشکلاتی که در بیرون از منزل برایم اتفاق می‌افتاد، با دیدن روی زهرا(س) این مشکلات از من برداشته می‌شد. بحث خانه‌‌داری حضرت زهرا(س) به عنوان یک فضیلت اخلاقی زمانی نمود پیدا می‌کند که رفتار ایشان را با خدمتکارانشان مثل فضه می‌بینیم. رسم بر این است کسی که خدمتگزار برای خانه می‌گیرد، کارهای خدماتی خانه را آن خادم انجام دهد، اما حضرت زهرا(س) کارهای اجرایی منزل را بین خود و فضه تقسیم کرده بودند. حضرت آنچنان تواضع داشتند که حس برتری‌جویی نسبت به افراد نداشتند و به افراد با توجه به تقوا و معرفتشان بها می‌دادند. بنابراین بانویی که به این بزرگواری با خدمتکار منزل رفتار می‎کند باید دانست چه برخوردی با همسر و فرزندان دارد. بنابراین می‎توان گفت ریشه این مسأله حب و عشق حضرت زهراء سلام‌الله علیها نسبت به اهل منزل است.

نوع تعامل حضرت زهراء سلام‌الله علیها با سایر مردم چگونه بود؟
یکی از ویژگی‎های برتر حضرت زهراء سلام‌الله علیها روحیه بخشندگی زیاد و رسیدگی به امورات دیگران است تا جایی که در مسائل مادی دیگران را بر خود مقدم می‎داشتند. مثلاً در ماجرای امام حسن مجتبی(ع) که از مادر خود می‌پرسند چرا برای خود دعا نمی‌کنید، حضرت فرمودند: «يَا بُنَيَّ الْجَارَ ثُمَ‏ الدَّار»؛ یعنی اول همسایه و بعد خانواده. یا به عنوان نمونه این موضوع را در ماجرای اطعام فقیر، مسکین و یتیم در سوره انسان ملاحظه می‌کنیم. خداوند در آیات سوره انسان می‌فرماید «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً.»  اولین موضوعی که در این اطعام دیده می‌شود، مفهوم «عَلى‏ حُبِّهِ» است. یعنی امیرالمؤمنین(ع) و  حضرت زهرا(س) با توجه به حبی که نسبت به آن طعام و فرزندان داشتند،‌ این انفاق را انجام می‌دادند. به نظر بنده این حب نسبت به طعام باز هم موضوع شخصی نیست بلکه حضرت زهرا(س) به غذایی حب داشتند که قرار بود به عزیزترین خلایق یعنی حسنین(ع) بدهند و می‌دانیم حبی که اهل‎بیت(ع) نسبت به یکدیگر داشتند، در اوج محبت و احساسات بود.

نکته تربیتی دیگری که در این ماجرا وجود دارد، الگوگیری حسنین(ع) از پدر و مادر بزرگوارشان است. این نکته را یادآور بشوم که فقط امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا سلام‌الله علیها نذر روزه داشتند. بنابراین در مباحث تربیتیِ فرزند می‎گوییم اگر قرار است شما فرزندانتان را تشویق به عمل خوب کنید، ابتدا خودتان مقید باشید، آنها به تبع رفتار شما مقید به رفتارهای خوب می‎شوند.

الگوگیری از رفتار حضرت زهرا(س) در تربیت فرزند
بنابراین در تربیت فرزند ملاحظه می‌کنیم که حضرت زهرا(س) دانشگاهی را در منزل فراهم کردند که حاصل آن، چهار فرزند است: امام حسن مجتبی(ع)، امام حسین(ع) و مادون این بزرگواران، حضرت زینب(س) و ام‌کلثوم(س) هستند. ما در مباحث تربیتی ایده‌ای داریم که می‌گوییم اصل تربیت فرزند وظیفه مادر است، یعنی مربی فرزند، مادر است. بنابراین فرزندان امیرالمؤمنین(ع) بخش عمده تربیتشان را از حضرت فاطمه زهرا(س) دارند. وقتی رفتار حضرت زینب(س) به عنوان شیعه اهل‌بیت(ع) را در ماجرای کربلا مطالعه می‌کنیم، به عمق تربیت معنوی حضرت زهرا(س) نسبت به فرزندشان پی می‌بریم. زمانی که عمر سعد(لعن) به حضرت زینب(س) می‌فرمایند ماجرا کربلا را چگونه می‌بینی؟ حضرت می‌فرمایند «ما رأیت إلا جمیلاً». ایشان در اوج سختی‌ها و مصیبت‌ها می‌فرمایند من جز زیبایی چیزی ندیدم و واقعاً این جمله بر اساس احساسات نبود بلکه برخواسته از نگاه معرفتی و بصیرت نافذ حضرت نسبت به ابعاد غیبی جریان عاشورا بود.

پاداش عمل برای خدا و انفاق به مستمندان
موضوعی که در آیات بعدی این سوره دیده می‌شود، جزای فراوانی است که خداوند برای اهل‎بیت(ع) در نظر می‎گیرد؛ علت این همه نعمات چیست در حالی که همین عمل را ممکن است خیلی از افراد انجام دهند، اما این مقدار پاداش برای آنها نباشد؟

بر اساس آیات بعد می‎بینیم اهل‎بیت علیهم‎السلام عمل اطعام را به صورت خالص برای خداوند انجام دادند. خداوند از زبان ایشان می‎فرماید «إنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّه‏». این همان بُعد معرفتی ماجراست. خیلی‎ها وانمود می‎کنند برای خدا کار انجام می‌دهیم، اما واقعاً عمل به این موضوع بسیار دشوار است. در این آیه خود خداوند صراحت دارد که ایشان برای خاطر خدا این کار را انجام دادند. اما از کجا بدانیم تا چه مقدار «لِوَجْهِ اللَّه» کار انجام دادیم؟ در ادامه آیه آمده است: «لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً». به آن سه گروه فرمودند ما انتظار هیچ اجری از شما نداریم. کسی که برای دیگران عمل خیری انجام می‎دهد باید ببیند که در قبال آن کار خیر آیا واقعاً از او انتظار خاصی دارد یا خیر.

رفتار قرآنی اهل بیت(ع) در عطای به مستمندان
جالب اینجاست که این رفتار را خداوند به عنوان شاخصی برای انبیا و رسولان به خصوص نبی مکرم اسلام(ص) به کار می‎برد. مثلاً پیامبر صلی الله علیه و آله به امت خود فرمودند: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏؛ من پاداشی از شما جز مودت اهل بیتم چیزی نمی‎خواهم». و یا در آیه‎ای دیگر وقتی خداوندبرخی انبیا و رسولان نام می‎برد، می‌فرماید «أُولئِکَ الَّذینَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً؛ اینان کسانى هستند که خدا هدایتشان کرده است؛ پس به هدایت آنان اقتدا کن. بگو: من، از شما هیچ مزدى بر این [رسالت‏] نمی‌طلبم.» همچنین در ماجرای نوح (علیه‌السلام) از زبان ایشان نسبت به قومش می‌فرماید: «فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ‏ فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمین‏؛ و اگر روى گردانیدید، من مُزدى از شما نمی‌طلبم. پاداش من جز بر عهده خدا نیست، و مأمورم که از گردن‏ نهندگان باشم.» همچنین خداوند در سوره شعرا از زبان چهار تن از رسولان می‌فرماید «وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلى‏ رَبِّ الْعالَمین‏؛ و بر این [رسالت‏] اجرى از شما طلب نمی‌کنم. اجر من جز بر عهده پروردگار جهانیان نیست.» بنابراین اهل‎بیت(ع) که خود معلمان خوبان بشریت از اولین تا آخرین هستند، خود نیز به هیچ عنوان در مسائل کلان و ریز توقع مزد از کسی نداشتند حتی اگر یک فقیر یا مسکین باشد. تنها فقط رسول‎الله اجر خواستند آن هم برای صلاح امت بود و آن مودت به اهل‌بیت (علیهم‌السلام) ایشان بود.

اهل بیت(ع) در قبال انجام خوبی، حتی توقع تشکر را نداشتند
شاید یک موضوع اخلاقی و رفتاری باشد، اما در ادامه می‎فرمایند «و لا شکوراً» یعنی ما حتی انتظار تشکر کردن هم نداشته باشیم.  لذا در ادامه این آیات می‎بینیم که خداوند جایگاه بسیاری بالایی را برای اهل‎بیت(ع) در نظر می‎گیرد و جایگاه و درجات بهشتی ایشان را معرفی می‎کند. به عنوان مثال می‎فرماید «وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَریرا؛ و به [پاس‏] آنکه صبر کردند، بهشت و پرنیان پاداششان داد.» شما تقریباً مثل این ماجرا را در جریان مبارزه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در روز جنگ خندق ملاحظه می‌کنید. وقتی حضرت یکی از کفار را به هلاکت می‎رسانند، رسول‎الله صلی الله علیه و آله و سلم می‎فرمایند  «لَضَرْبَةُ عَلِیٍّ یَوْمَ الْخَنْدَقِ‏ أَفْضَلُ‏ مِنْ‏ عِبَادَةِ الثَّقَلَیْن‏؛ ضربه علی(ع) در روز خندق، برتر از عبادت انس و جن است.» یعنی همان فعل را ممکن است خیلی‎ها انجام دهند، اما به دلیل همان ویژگی‎هایی که در سوره انسان اشاره شد، ـ یعنی عمل برای خدا و عدم انتظار پاداش و حتی تشکر از دیگران ـ از مواردی هستند که موجب ارتقای عمل می‎شوند.