عقیق:«خطبه فدکیه» از جمله مواردی است که در آن حضرت زهرا سلام‌الله علیها به ایراد سخن پرداخته است. یکی از مواردی که در روایات آمده است هنگامى که خبر غصب فدک به حضرت صدیقه کبری رسید، لباس به تن کرده و چادر بر سر نهاد و با گروهى از زنان فامیل و خدمتکاران خود بسوى مسجد روانه شد، در حالی که راه رفتن او همانند راه رفتن پیامبر خدا بود، به مسجد پیامبر (ص) در آمد.

سپس لحظه‏‌اى سکوت کرد تا همهمه مردم خاموش و گریه آنان ساکت شد و جوش و خروش ایشان آرام یافت، آن گاه کلامش را با حمد و ثناى الهى آغاز فرمود و درود بر رسول خدا فرستاد.

برای درک بیشتر مضامین خطبه فدکیه،‌گفت‌وگویی را با حجت‌الاسلام محمدعلی مهدوی‌راد عضو هیأت علمی دانشگاه تهران داشته‌ایم که در ادامه می‌آید:

به عنوان سؤال نخست، آیا نامیدن خطبه‌ای از حضرت زهرا(س) به نام خطبه فدکیه، صحیح است و آیا این خطبه فقط به بیان مسئله غصب فدک پرداخته است؟

ابتدا کمی تردید داشتم وقتی از یکی از شخصیت‌های بسیار بزرگ هم پرسیدم، هم دیدم و هم شنیدم تردیدم زایل شد. خیلی ظلم است که ما نام این خطبه را خطبه فدکیه بگذاریم واقعاً انعکاس ماجرای فدک در این خطبه، بسیار حاشیه‌ای است حتی اگر خلیفه اول به خاطر به هم زدن اوضاعی که این خطبه در مسجد ایجاد کرده بود به ماجرای فدکیه می‌پرداخت، شاید حضرت زهرا(س) همان اندک را هم نمی‌پرداخت.

واقعیت این است که حتی اگر کسی از آگاهی‌های بسیار ژرف الهی هم برخوردار نبود با برنامه‌ریزی‌هایی که شده بود و ایجاد جریان‌هایی که در خانه رحلت پیامبر اکرم (ص) بود می‌دانست که آینده، آینده‌ای پرماجرا است و وقتی که ماجرا آن‌گونه اتفاق افتاد و به تعبیر حضرت علی (ع) «لَقَدْ تَقَمَّصَهَا ابن أبی قحافه وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّی مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَى یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ وَ لَا یَرْقَى إِلَیَّ الطَّیْرُ» و... آب بر جویی رفت که آورنده و رقم‌زننده دین یعنی رسول‌الله (ص) آن را اراده نکرده بود و کاملاً مشهود بود که حرکت دینی و الهی و آموزه‌های نبوی از آن‌حدی که وجود دارد بیرون خواهد رفت.

به تعبیر بسیار دقیق بعضی از عالمان، حضرت زهرا (س) تا هنوز که مردم، گرم بودند و اصحاب هنوز در یاد پیامبر (ص) بودند و هنوز آب ریخته شده بر روی قبر نخشکیده بود و زخم به وجود آمده از رفتن رسول‌الله در سینه‌ها التیام نیافته بود، می‌فرماید: که بیدار باشید اوضاع از چه قرار است؟ گذشته‌تان چه بود، با وجود پیامبر اکرم (ص) چه شده‌اید، الان زمینه چه شدن ایجاد خواهد شد؛ این کل فضای خطبه است.

بنده دیدم که استاد محمدرضا حکیمی هم نوشته‌اند و شنیده‌ام که فرمودند حیف است که این خطبه، فدکیه نامیده شود و چنان پنداشته می‌شود که این همه آموزه‌های عظیم و ژرفی که با آن بلاغت در این خطبه وجود دارد فقط به خاطر باغ است که آن هم در مسیر رهبری، امامت و ولایت، خودش را می‌توانست نشان دهد.

آقای مهدوی‌راد می‌شود ترسیمی از محورهایی که در خبطه موسوم به فدکیه آمده، برای ما داشته باشید؟

واقعاً وزن بلاغت در این خطبه‌ همان وزن بلاغت نبوی و علوی است. ابتدا حمد خدا و ایجاد یک فضای معنوی است و سپس دقیق‌ترین تعبیرها برای این که رأسِ، رسالت و امامت و بسیاری از حکام برای چیست. تعبیر خیلی لطیفی که حضرت فرمودند: «طاعتنا نظاماً لأمه»؛ امامت و رهبری و پیشوایی نگه دارنده بدنه جامعه و ابعاد جامعه از تفرقه و آتش‌ نفاق و سوزاندن آن است و عملاً اطاعت از رهبری و امامت و ولایت را متبلور می‌کند.

در خطبه فدکیه، در جملاتی بسیار کوتاه، حضرت زهرا (س) یک جامعه‌شناس و روان‌شناسی و موضع‌شناسی انجام داد‌ه‌اند و اشاره فرموده‌اند که گذشته‌تان آن بود که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وَکُنتُم عَلىٰ شَفا حُفرَةٍ مِنَ النّارِ»؛ شما در سراشیبی سقوط به دره هولناک شرک و تفرقه و جهالت بودید پیامبر آمد شما را نجات داد و وقتی پیغمبر نجات‌تان داد شما کسانی بودید که شاخ شرک را شکاندید خصوصاً به انصار خطاب کردند که ای فرزندان انصار، شما همان فریاد برآوردندگانی بودید که شرک را به لرزه درمی‌آوردید، پس چرا اکنون چنین شده‌اید؟!‌ در جلوی چشمانتان به من ظلم می‌کنند، جلوی چشمان شما به میراث من غارت می‌کنند، شما سکوت کرده‌اید و سخنی نمی‌گویید.

حضرت زهرا (س)  دو نکته فرموده‌اند وقتی که این چرا را مطرح کردند جواب آن را در دو جمله بیان فرمودند مبنی براینکه «لفلول الحد، و خور القناه»؛ « فلولِ الحد» یعنی کُندی تیزی سرِ نیزه. سرِ نیزه وقتی که تیز تیز است وقتی از دور آن را پرتاب کنیم دیوار را سوراخ می‌کند و مقصدی را که اراده کردیم درهم می‌شکند. این بُرش و تیزی، کُند شده است. «و خَور الفناة» سرنیزه، پَرّه پرّه شده و اثرش را از دست داده است.

حضرت زهرا (س) می‌فرماید؛‌1- شما قاطعیت خود را از دست داده‌اید و دوم اینکه دچار تفرقه شده‌اید. به تعبیر بنده 1- مبتلا به بی‌غیرتی شده‌اید، 2- مبتلا به من من شده‌‌اید یعنی در جلوی چشم شما به میراث پیامبرتان توهین می‌شود و توجهی نمی‌کنید، خانواده پیامبر مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند در حالی که شما خودتان از پیامبر نقل کرده‌اید که «یکرم الرجل فی اهل بیته» اگر بنا باشد به کسی احترام کنید به خانواده‌اش احترام بگذارید، اگر بنا باشد کسی محترم باشد باید فرزندانش در میان شما محترم باشد شما در جلوی چشم‌تان این اتفاقات را می‌بینید و آن صراحت و قاطعیت که وقتی شرک را می‌دیدید و سر بر می‌آوردید آن قاطعیت‌تان از بین رفته است.

بسیاری از تحلیل‌گران تاریخ اسلام، دیدند درست است که انصار در یک هول و هراس داشتند فضا را می‌دیدند اما شعار «منا امیر» و «منکم الأمیر» انصار، عملاً جوّ را به نفع توطئه‌گران تغییر داد اگر انصار را یک دست بودند. پیامبر اکرم (ص) قبلاً مکرر به انصار سفارش کرده و فرموده بودند که بعد از من به شما ظلم می‌شود مواظب باشید.

بسامد آیات قرآن کریم در این خطبه چگونه است؟

اینقدر این خطبه فدکیه دقیق، ژرف و عمیق است آیاتی که حضرت زهرا(س) در این خطبه خواندند از جمله؛ «أفان مات او قتل، انقبلتم علی اعقابکم؛» به مسلمانان خطاب کرده و فرموده این خداوند سبحان قبلاً به شما اعلام کرده بود که «إِنَّک مَیِّتٌ وَ إِنهُم مَّیِّتُونَ» پیغمبر تو می‌میری، همه می‌میرند. حال حضرت زهرا (س) به آنها خطاب می‌کند که اگر پیامبر رحلت کرد یا کشته شد شما باید جفتک بزنید. باید از معیارهای حق، بازگردید باید همه آنچه را که به دست آورده‌اید را از دست بدهید؟! پیامبر 23 سال برای شما معیار و آیات قرآن، ثقلین گذاشته و فریاد زده که اگر فتنه‌ها برکشید و جامعه به سوی سیاهی و تباهی و تاریکی رفت «فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ». 23 سال برای شما فریاد زده که دست از اهل بیت من، ثقلین، علی بن ابیطالب نکشید.

از روزی که پیغمبر دعوتش را علنی کرد تا روزی که از میان مردم رفت تا آخرین لحظه‌ای که قلم و دوات خواست 25 مرتبه،‌ علی (ع) را به عنوان امام و ادامه دهنده مسیر آینده معرفی کرد. چه شد؟! شما به عقب‌باز می‌گردید. «انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِکُمْ» جمع‌بندی بنده از این خطبه حضرت زهرا (س) این است که باید عنوان آن را «بازخوانی میراث بعثت» بگذاریم. بعثتی اتفاق افتاده، میراثی داشته و یک جامعه را از این پلشتی و زشتی بیرون آورده و به یک جامعه مؤمن که روی پای خودش ایستاد و حرکت می‌کند، تبدیل کرده است. در مدینه واقعاً پایه یک حکومت انسانی را بنیان نهاده و اکنون در آستانه فروپاشی و رجعت به آن جاهلیت قبل است.

متأسفانه این فریادها و حق‌گویی‌ها و حق‌نمایی‌ها، آنچنانی که می‌بایست اثرگذار نبود و بعد از 25 سال که علی (ع) حاکمیت را به مدت کوتاهی به دست گرفت، فرمود: «أَلَا وَ إِنَّ بَلِیَّتَکُمْ قَدْ عَادَتْ کَهَیْئَتِهَا یَوْمَ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ»؛ روزگار شما به مانند روزگار پیش از بعثت باز گشته است. یعنی خو و خصلت جاهلی در میان شما دوباره عودت کرده است.

در واقع خطبه حضرت زهرا (س) نشان دادن جایگاه بعثت است، موقعیت بعثت و آثاری است که بعثت نبی‌ خاتم(ص) برجای گذاشت به نقشی که آفرید و هشدار بر رجعت است که بر می‌گردد به همان جای اول اگر هوشیار نباشید.

در آن بازه زمانی که ماجراهای هتک حریم نبوت به وجود آمد، زن‌ها چگونه عمل کردند؟

خانم‌ها اینقدر مظلوم بودند کاری نکردند، نه لگدی به حق زدند، آنهایی هم که آمدند مسجد و اطراف حضرت زهرا (س) را گرفتند خانم‌ها بودند. اما در خطبه بعدی، یک بخش آن خطاب به خانم‌های انصار است آنجا هم خطاب به خانم‌هایی است که بروند به شوهرانشان بگویند. واقعاً خانم‌ها بزرگواری کردند بعد از ماجرای غصب فدک، به خانه حضرت زهرا (س) آمدند حضرت را دلداری دادند.

کدام بخش از خطبه فدکیه بیشتر مورد توجه و تأکید حضرت زهرا (س) بوده است؟

تکیه بر اینکه این احکام، هر کدام برای چه چیزی بوده، مخصوصاً امامت و تفسیری که از امامت دارند،‌جایگاه علی (ع) یعنی یکی از موارد عجیبی که حضرت اشاره کردند شکستن بت‌ها و زدودن شرک به وسیله پیغمبر اکرم (ص) بود. از این رو بلافاصله می‌فرمایند هرگاه که شاخ شرک در می‌آمد و نفاق دندانش را نشان می‌داد پیغمبر، برادرش علی بن ابی‌طالب را به کام فتنه می‌فرستاد تا فتنه را خاموش کند این دقیقاً اشاره بر ماجرای شکستن بت‌ها است و چون مدت زیادی از آن نگذشته بود و همه مردم در جریان آن بودند و با وجود اینکه اسناد زیادی در این خصوص وجود دارد اما مزدوران تاریخ بر روی آن سرپوش انداخته‌اند.

بنده در کتابی با اسناد و تفاصیل نوشته‌ام که شب هجرت پیغمبر (ص) از مکه به مدینه که «لیلة المبیت» نام دارد شبی که علی (ع) در جای پیامبر (ص) خوابید آن شب هم پیامبر اکرم (ص) بت‌ها را شکانده است. یعنی حضرت، ابتدای شب همراه با حضرت علی (ع) رفتند وبت‌ها را شکاندند بعد پیامبر رفت و علی (ع) در جای ایشان خوابید.

و بار دیگری که حضرت علی همراه با پیامبر اکرم (ص) بت‌ها را شکستند در فتح مکه بوده است. علامه مجلسی و یکی از عالمان بزرگ نیشابور از مذهب کرّامیه هم نوشته که بت‌شکنی حضرت رسول و علی (ع) دو مرتبه در طول تاریخ اتفاق افتاده است. و حضرت زهرا (س) در این خطبه به شکاندن بت‌ها توسط علی (ع) اشاره می‌کند.

در پایان بفرمایید توصیه‌های شما برای آشنایی بهتر و بیشتر سبک زندگی و سیره حضرت زهرا (س) چیست؟

باید به این مسئله به صورت تاریخی نگریست، وقتی حضرت زهرا (س) موضع می‌گیرد، سخن می‌گوید، خطبه‌ می‌خواند و حتی زمان که حضرت سکوت می‌کند و سخن نمی‌گوید و... ما از حضرت زهرا (س) چیزهایی کمی در دست‌ها است و نوع زندگی حضرت زهرا (س)که موارد بسیار ژرف در آن وجود دارد و همین میراث اندکی که از حضرت زهرا (س) در قالب خطبه بر جای مانده یا روایت‌ها یا تفسیر بعضی از آیات، اگر خوب طبقه‌بندی شود بسیار جای تأمل و تفکر دارد.

ای کاش همه کسانی که می‌خواهند درباره حضرت زهرا (س) سخن بگویند به جای تکرار مکررات، بروند این موارد را نگاه کنند. هم از طریق شیعه و هم از طریق اهل تسنن مسند حضرت فاطمه (س) داریم یعنی روایت‌هایی که یک جا جمع شده است. البته در این خطبه‌ها هم نکات مهمی وجود دارد که می‌تواند شناخت ما را نسبت به سیره این بانوی بزرگوار افزایش دهد.