آمنه مستقیمی: وجود بارگاه مطهر حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) در قم و کرامات و برکاتی که در طول تاریخ از وجود مقدس ایشان و مرقد مطهرشان نه فقط نصیب ایران و ایرانی‌ها بلکه نصیب جهانیان شده پرسشی بزرگ را درباره چرایی وجود چنین مقام‌هایی برای بانویی کریم به ذهن می‌آورد تا از گذر پاسخ آن راز دلدادگی‌ها به بانوی کرامت به قدر فهم و توان درک شود. از این رو، با آیت‌الله سیدمحمد سعیدی، تولیت آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(سلام‌الله‌علیها) به گفت وگو پرداخته ایم که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد:

*لطفاً بفرمایید هجرت حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) به ایران چه اهدافی داشت؟ آیا فقط مسأله دیدار با حضرت رضا (ع) مطرح بود یا مقاصدی دیگر با آن دنبال می‌شد؟

حضرت فاطمه معصومه(سلام‌الله‌علیها) با هجرت خویش از مدینه جهاد بزرگی کردند و خداوند نیز بهترین‌ها را برای این جهادگر مخلص قرار داد، چنانکه در آیه ۶۹ سوره مبارکه عنکبوت می‌فرماید: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ». درود و سلام خدا بر این مسافر سرزمین وحی که با ورودش عطر شهر رسول خدا را بر در و دیوار و کوچه‌های شهر قم پراکند. بانوی مجلله‌ای که قامت رعنایش عطر و بوی قامت بانوی پهلوشکسته یعنی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) را داشت، بانویی که بشارت وجود مقام عظیم شفاعتش را جدّ بزرگوارشان حضرت صادق(علیه‌السلام) قبل از تولد ایشان داده بودند: «تُدْخَلُ بِشَفَاعَتِهَا شِیعَتِی الْجَنَّهَ بِأَجْمَعِهِمْ».

زائران به همین امید در زیارت آن حضرت عرض می‌کنند: «یَا فَاطِمَةُ إشفَعی لِی فِی الجَنَّةِ». بانویی که مقام عصمتش را امام هشتم خبر داده و از ایشان به عنوان «معصومه» یاد کردند و می‌دانید که در ساحت و حریم اهل بیت، این القاب تشریفاتی و میان تهی نیست، بله عین حقیقت و واقعیت است. بانویی که هر کسی ایشان را زیارت کند بهشت بر او واجب می‌شود و این حقیقت را سه امام معصوم یعنی حضرات موسی بن جعفر، علی بن موسی و جوادالائمه علیهم السلام بیان کردند. بانویی که نحوه زیارت ایشان را امام رضا(علیه‌السلام) به ما آموختند؛ در میان امامزادگان تنها سه تن هستند که از سوی امام معصوم برای آن‌ها زیارتنامه مخصوص ذکر کرده‌اند: یعنی حضرت علی اکبر(علیه‌السلام)، حضرت عباس(علیه‌السلام) و حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها)؛ درود و سلام خدا بر آن سوار خسته‌ای که از مدینه تا قم راه پیمود تا مرحمی بر زخم‌های شیعیان باشد.

دشمنان اهل بیت در آن زمان در شهر مدینه با آزار و اذیت ائمه و ایجاد جو خفقان، شرایط را برای آن حضرات و شیعیان نامن کرده بودند خداوند هم شهر قم را برای شیعه و اهل بیت پایگاهی مطمئن قرار داد و حضرت فاطمه معصومه(سلام‌الله‌علیها) برای آنکه شهر قم در تراز ائمه باشد، نقش اساسی داشتند. آن حضرت با سکونت در قم عطر مناجات را چنان در بیت النور قم، محل نماز و عبادت خود پراکندند که یاد مناجات‌های پدرشان موسی بن جعفر(علیه‌السلام) در زندان هارون زنده شد. ایشان که برای سفر به خراسان و دیدار برادر حرکت کردند یاد و خاطره عمه بزرگوارشان، قهرمان کربلا یعنی حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) را نیز احیا کردند.

دل در کنار حرم حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) بوی مدینه و حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) را استشمام می‌کند و چون هر کس این بزرگوار را زیارت کند بهشت بر او واجب می‌شود، پس زیارت ایشان بوی بهشت می‌دهد؛ بوی بهشتی که دل و جان زائر را شاداب می‌کند. ایشان با هجرت خود از مدینه به قم، قداست و معنویت زیادی به این شهر بخشیده و منشأ هجرت‌های بسیار و اثرگذار به این شهر شدند، چنانکه آیت الله حائری از اراک به قم آمده و حوزه علمیه این شهر را تاسیس کردند و نیز هجرت آیت الله بروجردی از بروجرد به قم، همه به برکت هجرت حضرت فاطمه معصومه(سلام‌الله‌علیها) است.

*درباره اعمال و سیره عبادی حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) چه اقوالی در تاریخ هست و آیا این سیره بر مقامات ممتاز و خاص ایشان تأثیر داشته است؟

در قرآن کریم هدف از خلقت انسان، عبادت و بندگی معرفی شده است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ» (ذاریات، ۵۷). گرچه همه ساکنان آسمان‌ها و زمین عبد و بنده خدا هستند: «إِن کُلُّ مَن فِی السَّمواتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمن ِ عَبْدًا»(مریم، ۹۳) اما آیا همه ساکنان زمین و آسمان‌ها به این وظیفه عمل می‌کنند؟ چون عبد بودن به غیر از بندگی است، خیلی‌ها عبد هستند اما از عبادت آن‌ها خبری نیست بلکه شیطان را عبادت می‌کنند عده‌ای هم که همیشه در عالم در اقلیت بوده اند، شکر نعمت را با عبد بودن و عبودیت و بندگی به جای آورده‌اند: «وَقَلِیلٌ مِنْ عِبَادِی الشَّکورُ» (سبا، ۱۳) که انبیا و ائمه اطهار در رأس این «عبادی الشکور» اند و گاهی از مردمی همچون مردم قم نیز چنین تعبیری شده است، چنان که امام صادق(علیه‌السلام) درباره اهل قم فرمودند: «سلام الله علی اهل قم یسقی الله بلادهم الغیث و ینزل الله علیهم البرکات و یبدل الله سیئاتهم حسنات. هم اهل رکوع و سجود و قیام و قعود. هم الفقهاء العلماء الفهماء. هم اهل الدرایة و الروایة و حسن العبادة»(بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۷).

خداوند بر اساس هدف خلقت به انسان‌ها هشدار داد که کج راهه نروند و با آن‌ها عهد و پیمان بست که شیطان را عبادت نکنند: «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ» (یس، ۶۰) شیطان ملعون از ابتدای خلقت شیطان کینه آدم و نسل و ذریه او را به دل گرفت و در کمین آن‌ها نشست تا نگذارد به عهد و پیمانی که با خدا بسته‌اند، پایبند باشند، خدا هم صریحاً به انسان‌ها، خط روشن بندگی را نشان داد و فرمود: «وَأَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ»(یس، ۶۱) اما متأسفانه شیطان بر آن‌ها غلبه کرد و بیشتر عهد و پیمان خود را با خدا شکستند، خداوند می‌فرماید: «وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلًّا کَثِیرًا أَفَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ» (یس، ۶۲) 

اما همان اقلیتی که راه و رسم عبودیت را پیموده و بر سر پیمان خود با خدا ایستادند از چنان وجاهت و مکانتی برخوردار شدند که علاوه بر احراز رضای خدا، مشرف به نفس مطمئنه گشتند: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً» و خداوند هم آن‌ها را الگو و سرمشق برای دیگران قرار داد و یکی از این الگوها حضرت فاطمه معصومه(سلام‌الله‌علیها) هستند، ایشان در مدینه و در طول سفر با عبادت خویش سرمشق دیگران بودند و در طول اقامت ۱۷ روزه خود در قم، شب‌ها و روزها به نماز و عبادت و راز و نیاز پرداختند و مکانی خاص به عبادت ایشان اختصاص یافت که قمی‌ها آن مکان را حفظ و نگاهداری کردند و نام آن را «بیت النور» گذاشتند، بیت النور همان حجره و اتاقی است که حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) در مدت اقامت کوتاه خود در منزل موسی بن خزرج در آنجا به نماز و عبادت مشغول بودند و هم اکنون این حجره در میدان میر، خیابان چهارمردان و در کنار مدرسه ستیه قرار دارد و مورد توجه و بازدید علاقه‌مندان آن حضرت است و مهم آنکه حتی محل نماز و عبادت ایشان هم برای مشتاقان الهام بخش و درس آموز است و شاعران خوش ذوق برای محل عبادت کریمه اهل بیت اشعاری سروده‌اند از جمله:

«این جایگاه که قدر منور است

این سجده گاه دختر موسی بن جعفر(ع) است»

و بر سردر آن مکان نوشته‌اند:

«شده بنیاد این کاخ منور

به پاس دختر موسی بن جعفر(ع)

عبادتگاه معصومه(س) است اینجا

کز اینجا قم شرافت یافت دیگر»

*گفته می شود حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) به دلیل درک محضر دو امام و نزدیکی ارتباط با آن حضرات(علیهم‌السلام) جزو محدثان نیز بوده اند شیوه ایشان در نقل احادیث چگونه است و با چه مهندسی انجام شده است؟

یکی از اوصاف حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها)، عالمه و محدثه است؛ در فرهنگ اسلام راویان و محدثان از جایگاه والایی برخوردار بوده اند زیرا در حفظ و حراست و انتقال روایات به جویندگان و مشتاقان معارف اهل بیت نقش مهمی داشتند. با این مقدمه کوتاه، جایگاه رفیع حضرت فاطمه معصومه(سلام‌الله‌علیها) مشخص می‌شود زیرا آن حضرت که معارف الهی را از پدر و برادر خود علیهماالسلام فرا گرفته بودند آن‌ها را به جویندگان معارف اهل بیت منتقل می‌کردند و در موارد متعددی که برخی از آن‌ها به دست ما رسیده از سلسله سند روایت نام حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) به چشم می‌خورد؛ از جمله حدیث غدیر که ایشان آن را به مردم پیمان شکن مدینه یادآور شدند و فرمودند: «انسیتم قول رسول اللّه یوم غدیر خمٍّ: من کنتُ مولاهُ فعلی مولاه»، در سلسله سند این روایت نام مبارک حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) به چشم می‌خورد و نیز حدیث منزلت که رسول خدا به امیرالمومنین(علیه‌السلام) فرمودند: «أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلّا إنّه لا نبیّ بعدی» (هر دوی این احادیث در الغدیر، ج ۱، ص ۱۹۶ آمده است.)

علاوه بر این، درباره حدیث دوستی آل محمد(ص)، حضرت فاطمه معصومه(سلام‌الله‌علیها) با چند واسطه از مادرشان حضرت صدیقه(سلام‌الله‌علیها) نقل می‌کنند که نبی مکرم اسلام فرمودند: «الا مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِیداً» از این رو و اجمالاً مفاهیم و روایات به دست آمده از حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) بر محور ولایت است که معانی ذیل از آن‌ها به مردم منتقل می‌شود: وصایت امیرالمومنین(علیه‌السلام)، تثبیت جایگاه غدیر در فرهنگ تشیع، هشدار به جامعه نسبت به فراموشی واقعه غدیر، موقعیت و منزلت امیرالمومنین(علیه‌السلام)، برابری دوستی اهل بیت با شهادت در راه خدا.

*اصالت و شرافت خانوادگی معمولا یکی از نقاط مورد توجه در بررسی شخصیت هاست آیا این امر در مقامات کریمه اهل بیت(سلام‌الله‌علیها) تأثیرگذار بوده است، در این باره تصریح تاریخ و سیره چیست؟

داشتن اصالت و شرافت خانوادگی برای ارتباط گیری دیگران و نیز درستی و دقت در کار و همچنین پرهیز از آلودگی و ابتلا به فساد دارای اهمیت فراوانی است. حضرت امیرالمومنین(علیه‌السلام) در نامه به مالک اشتر برای به کارگیری نیروهای اجرایی می‌نویسند: «مسؤولان اجرایی را از میان مردمی باتجربه و با حیا و از کسانی که دارای شرافت خانوادگی هستند، انتخاب کن.» مسأله داشتن شرافت خانوادگی از یک سو و آگاهی مردم و مخاطبان از سوی دیگر از چنان جایگاهی برخوردار است که حضرت یوسف(علیه‌السلام) در زندان و در پاسخ به دو مراجعه کننده که از ایشان درخواستی داشتند، ابتدا خود را معرفی کرد تا آن‌ها بدانند که با چه کسی ارتباط گرفته اند و یا در سرگذشت حضرت مریم آمده است که وقتی ایشان مورد لطف خدای متعال قرار گرفت و به اعجاز الهی فرزنددار شد، مردم از آن حضرت پرسیدند شما با این اصالت و شرافت خانوادگی چگونه بدون داشتن همسر باردار شده اید: «ای خواهر هارون پدرت مرد بدی نبود و مادرت [نیز] بدکاره نبود»(مریم، ۲۸) بنابراین، اصالت و شرافت خانوادگی معیاری برای ارتباط با دیگران و امتیاز یک مسؤول و ... است.

درباره حضرت فاطمه معصومه(سلام‌الله‌علیها) هم این بحث مطرح است یعنی کسانی که از طریق زیارت و تشرف به حرم می‌خواهند با این بانوی بهشتی ارتباط برقرار کنند باید در ابتدا بدانند ایشان از چه جایگاهی برخوردار هستند و لذا در زیارت آن بانوی کریمه، ابتدا از اصالت و شرافت خانوادگی به میان می‌آید و ادب اقتضا می‌کند که ابتدا از آدم ابوالبشر یاد شود و سپس از انبیای اولوالعزم و هنگامی که نوبت به اشرف الانبیا(ص) می‌رسد، لحن کلام از غیاب به خطاب تبدیل شده و زائر به پیامبر خاتم که حاضر است با چهار نوع سلام (که با هر سلام پیامبر را به صفتی می‌ستاید) سلام کرده و در ادامه با لطافتی خاص هم به بانوی کرامت سلام می‌دهد و نسبت ایشان را با خاندان وحی ذکر می‌کند و اینچنین از شرافت و جایگاه خانوادگی حضرت یاد می‌کند.

*جناب عالی به احادیثی اشاره کردید که برای حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) مقام شفاعت را برشمرده اند. لطفاً بفرمایید این مقام شفاعت چگونه است و چه کسانی از آن بهره مند می‌شوند.

بدون شک، داشتن حق شفاعت و رسیدن به این مقام عظیم شایستگی لازم و لطف و فضل الهی را می‌طلبد چراکه خداوند شفاعت کسانی را می‌پذیرد که از طرف حق تعالی ماذون و مجاز باشند: «یَوْمَئِذٍ لَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ» (طه، ۱۰۹) روز قیامت شفاعت کسی فایده نبخشد مگر کسی که خداوند اجازه شفاعت به او داده باشد تا کسی مقرب درگاه خدا نباشد و در بندگی خداوند اخلاص و استمرار نداشته باشد به این مقام رفیع نمی رسد از کسانی که به چنین مقامی رسیده اند اولیای خدا در اثر بندگی و اطاعت از خدا هم به وظیفه بندگی خود که هدف از خلقت و تکلیف الهی است، عمل کردند و هم در زندگی پُربرکت خویش و حتی پس از فوتشان منشأ برکات و کرامات شدند.

آستان قدس فاطمی از ابتدا تا کنون منشأ هزاران کرامت و عنایت ربانی بوده، چه قلب‌های ناامیدی که سرشار از امید به فضل و کرم الهی و چه دست‌های تهی که سرشار از رحمت حضرت حق جلّ و جلاله شده و چه انسان‌های بریده از همه جا و ناامید از همه کس که با دلی شاد و روحی پیوسته به مبدأ همه خیرات یعنی خداوند متعال از درگاه پرفیض و کرم این کریمه اهل بیت بازگشته و از آن پس ارتباطشان با قرآن و عترت مستحکم و ایمانشان افزون شده است.

از آنجا که حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) از خاندانی اند که در زیارت جامعه خطاب به ایشان آمده است: «عادتکم الاحسان و سجیتکم الکرم» کرامات و عنایات آستان مقدسشان فراوان و شامل حال خاص و عام بوده است. بزرگانی همچون ملاصدرا و آیت الله بروجردی و آیت الله فاضل لنکرانی و دیگران مشکلات خود را به برکت این بانوی کرامت حل می‌کرده اند. سخن آنکه اگر کسی عبد مخلص و مستمر الهی باشد به برکت عبودیت و بندگی و به فضل الهی می‌تواند کار خدایی کند و منشأ کرامات باشد و اگر اولیای الهی همچون حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) دارای کرامت اند به دلیل بندگی خالص و مداوم است.

از جمله کسانی که به شفیع بودن ایشان تصریح شده حضرت فاطمه معصومه(سلام‌الله‌علیها) هستند که هم در زیارتشان و هم از امام صادق(علیه‌السلام) درباره ایشان تصریح شده فرمودند: «تدخُلُ بشفاعتها باجمَعَهم» (سفینه، ج ۲، ص ۳۷۶) در زیارت آن حضرت هم به توصیه امام هشتم خطاب به بانوی کرامت عرض می‌کنیم: «با فاطمه اشفعی لی فی الجنه فانّ لک عندالله شانا من الشان» این سخنان نشان می‌دهد مقام رفیع حضرت معصومه(سلام‌الله‌علیها) نزد خدای متعال است یعنی اینکه ما از شما درخواست شفاعت داریم به علت آن است که شما نزد خداوند متعال شان و منزلت وصف ناپذیری دارید.