عقیق:نشست گفتمان بیت‌المال در کنش و نگرش امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) به همت مرکز تحقیقات امام علی (ع) با سخنرانی حجت‌الاسلام محمدعلی شاه‌آبادی، استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه مفید در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

حجت‌الاسلام شاه آبادی در ابتدای سخنان خود با اشاره به اینکه بیت‌المال گاهی به عنوان مکان و بیتی که اموال در آن نگهداری می‌شود به کار می‌رود، گفت: اما بیشتر خودِ اموال عمومی را باید غلبه بر مکان آن داد. این اموال عمومی به لحاظ اسلامی هم شامل مسائل بسیار گسترده از دریاها، رودخانه‌ها، جنگل‌ها، مراتع و معادن می‌شود.

وی در ادامه افزود: اختلاف بین شیعه و سنی هم در این امر بسیار کم هست مثلاً فرض کنید خمس درآمدها را اهل تسنن قبول ندارند. در صدر اسلام عناوین بسیار زیاد بوده اما محتوایی نداشته برخورد پیغمبر(ص) با اینها به گونه خاصی بوده است. یک روش اینها این است که می‌گفتند اموال به طور امانت در اختیار حاکم قرار می‌گیرد و یک نگاه این است که در اختیار حاکم قرار می‌گیرد یعنی حاکم نسبت به این فعال ما یشاء است. سرچشمه این اختلاف از اینجا شروع می‌شد که عده‌ای معتقد بودند اصل حاکمیت امانت است، اما نگاه دوم این بود که خلیفه جانشین پیغمبر(ص) می‌شود در واقع جانشین خدا است و در تصمیم گیری‌هایش آزاد است.

حجت‌الاسلام شاه آبادی با اشاره به اینکه در بین اهل سنت این مسئله تقریبا یک موضوع جا افتاده‌ای است و آنها منکر نمی‌شوند که حکام ممکن است تخلف کنند و عادل نباشند، افزود: اما می‌گویند به این دلیل که حاکمیت برای آنها مشروع شده و ما هم باید از آنها اطاعت کنیم با این منطق چنانچه اموالی در اختیارشان قرار بگیرد هر کار بخواهند می‌توانند بکنند.

وی در ادامه اظهار داشت: در بین شیعیان فَی، انفال، اراضی مفتوح و ... همه مقوله بسیار گسترده‌ای هستند که در اختیار حاکم قرار می‌گیرد و خود مال نیز اعم از منقول و غیر منقول اموالی در اختیار حکومت‌است، اظهار داشت: ما یک اختلافی در فقه داریم که آن را نباید اینجا اشتباه کنیم این اختلاف این است که آیا اموالی که بدست ولی یا حاکم یا مرجع تقلید می‌رسد، ولی ای حاکم مالک آن می‌شود یا خیر. ما معتقد هستیم که در هر دو صورت چه مالک شود و چه نشود، حاکم موظف است که مصلحت افراد زیر دست خود و مورد حاکمیت خود را رعایت کند و هر زمان رعایت نکند از شرایط حاکمیت یا دسترسی به این اموال خارج می‌شود.

این استاد دانشگاه یادآور شد: عده‌ای حتی معتقد بودند که بیت المال را نه حاکم مالک می‌شود و نه مردم، مخصوصاً اموال شرعی مثل خمس و ... اینها ملک شخص امام معصوم است که باید  همینطور حفظ شود و به دست امام رساند و لذا برخی این را تبدیل به طلا می‌کردند و دفن می‌کردند.

حجت‌الاسلام شاه آبادی درباره نگاه خاص تربیتی پیامبر (ص) به مسئله بیت‌المال گفت: ابوذر نقل می‌کند که شبی خدمت پیغمبر رفته و ایشان به قدری نگران بود که اصلا توجهی به من نکرد، فردای آن روز دیدم که ایشان سرحال و خوب هستند و من گفتم که دیشب خدمتتان رسیدم و شما حالتان خوب نبود و ایشان تصدیق کرد و گفت که قدری پول بیت المال نزد من بود نگران بودم که آن را چطور به بیت المال برسانم که اتفاقی برایش نیافتد.

روایت دیگری هم مکتوب شده که پس از نماز عشاء پیغمبر مدام در حال قدم زدن در کوچه هستند، از ایشان پرسیدند که چه شده و ایشان گفتند که چهار سکه نقره از بیت المال نزد من است و من نگرانم که امشب بخوابم، ایشان بعد از تحویل سکه‌ها به مستحقان آرام گرفتند و به خانه برای خوابیدن رفتند. همین نکات نشان می‌دهد که اگر پیغمبر خود را مالک می‌دانست دیگر آنقدر نگران اموال بیت‌المال نبود.

وی با تأکید بر اینکه این حالت پس از پیغمبر ادامه پیدا می‌کند، گفت: حتی خلیفه اول در روزهای اول پس از رحلت پیغمبر (ص)، پارچه بر شانه انداخته و برای تأمین مخارج زندگی به بازار برای فروش می‌برد چنین چیزهایی را درباره خلیفه دوم هم می‌شنویم در همین دوره بود که عده‌ای جمع شدند پولی مقرر برای خلیفه کردند یا اینکه گفتند پولی از اموال بیت‌المال برای خلیفه تعیین شود.

حجت‌الاسلام شاه آبادی با اشاره به شرایط زمان حضرت علی (ع) گفت:‌ایشان در زمان خود بیت المال و سنت پیغمبر و تساوی پرداخت‌ها را مطرح و عملی کردند. مردم در آن دوره آمادگی کنار گذاشتن سنت‌های خلیفه سوم را داشتند اما آمادگی کنار گذاشتن سنن خلیفه دوم را نداشتند اما بازهم علی (ع) این کار را انجام دادند. از یک طرف می‌بینیم که علی (ع) برای خود بیت المال شأنی قائل شده و این اموال کلان در حال رد و بدل شدن است، زمین‌های فراوان در اختیار افراد قرار داده شده بود و وضع زندگی مردم به شدت تغییر کرده لذا سختگیری‌های علی (ع) را باید اینطور نگاه کنیم.

وی در ادامه افزود: در یک جریانی زمان علی (ع) عسل آوردند و مرد و زن هر کسی ظروفی آوردند که عسل بگیرند ایشان برای یتیمان هم حقی قائل شدند و آنها را فرزندان خود دانستند. متأسفانه دیدگاه و نگرش علی(ع) توسط دیگران ادامه پیدا نکرد و حتی نزدیکترین افراد هم روش ایشان را به کار نمی‌بردند و از بیت المال توقع داشتند.